آهن” به عنوان يک ماده غذايي ضروري، وظيفه حمل اکسيژن دربدن را به عهده دارد. آهن يکي از عوامل تشکيل دهنده آنزيمهاي متعدد در بدن است، فرم آهن ذخيره شده در بدن انسان به صورت “فريتين” و”هموسيداين”است که دربخشهاي گوناگون بدن انسان از جمله مغز استخوان، کبد و طحال وجود دارد.
کمبود شديد آهن در بدن سبب کم خوني، رنگ پريدگي و سلولهاي خوني با ميزان غلظت هموگلوبين پايين ميشود. اين کمبود در زنان باردار، خطر تولد فرزندان نارس را افزايش داده و موجب تولد نوزادان کم وزن ميشود.
کمبود آهن در کودکان موجب کم هوشي و کاهش قدرت تمرکز ميشود.
در برنامه غذايي روزانه ما دو نوع “آهن هم” haem و “غير هم” non haem وجود دارد. آهن هم در گوشت قرمز، مرغ، ماهي و جگر وجود دارد و آهن “غيرهم” در غذاهاي گياهي مثل غلات، حبوبات، سبزي ها، سويا، مغزها و انواع خشکبار يافت ميشود که “آهن هم” از قابليت جذب بالايي برخوردار است يعني ۲۰ تا ۳۰ درصد آن جذب ميشود ولي تنها ۳ تا ۸ درصد آهن “غير- هم” جذب بدن ميشود.
با توجه به اين موضوع، کارشناسان توصيه ميکنند که آهن مورد نياز بدن از منابع حيواني مثل گوشت قرمز که منبع غني از آهن است و قابليت جذب آهن موجود در آن بالاست، تامين شود.
زماني که آهن به يک بخش پروتئيني وصل شده باشد به آن “آهن هم” ميگويند.
● علل کاهش آهن در بدن :
کاهش آهن در رژيم غذايي:
آهن از رژيم غذايي جذب مي گردد، هر چند فقط يک ميلي گرم آهن از هر ۲۰-۱۰ ميلي گرم آهن غذا جذب مي شود. فردي که قادر به مصرف يک رژيم غني از آهن نباشد ممکن است به درجاتي از آنمي فقر آهن مبتلا شود.
تغييرات بدني:
هنگامي که بدن تحت تأثير تغييرات ناگهاني نظير رشد ناگهاني در بچه ها و بالغين يا در طي دوره شيردهي قرار مي گيرد، نيازمند افزايش دريافت آهن و افزايش توليد سلول هاي قرمز خوني مي باشد.
اختلالات مجاري گوارشي:
اختلال در جذب آهن بعد از برخي جراحي هاي دستگاه گوارش شايع است. قسمت اعظمي از آهن موجود در غذا توسط قسمت کوچکي از روده فوقاني جذب مي گردد. هر اختلالي در دستگاه گوارش مي تواند جذب آهن را تغيير داده و منجر به آنمي فقر آهن شود.
● علل کاهش آهن در بدن نوزادان :
ذخيره کم آهن بدن در نوزادان نارس يا کمبود ذخيره آهن مادر در دوران بارداري
کمبود تغذ يه اي آهناز دست دادن خون با منشا گوارشي ( الودگي انگلي/ زخم معده و روده/ حساسيت به پروتيين شير گاو)
اختلال در جذب آهن در اسهال مزمن و يا در بيماري سلياک
مصرف زياد شير گاو و غذاهاي فاقد اهن
از دست دادن خون :
از دست دادن خون باعث کاهش آهن و در نتيجه کم خوني فقر آهن مي شود . منبع از دست دادن خون شامل :
خونريزي دستگاه گوارش، خونريزي ماهيانه يا صدمات مي باشد.
● علل کمبود آهن در بدن و راه هاي تامين و پيشگيري از آن:
مهم ترين دلايل کمبود آهن شامل دريافت ناکافي آهن به علت رژيم غذايي حاوي آهن اندک مانند رژيمهاي گياه خواري، جذب ناکافي آهن در اثر اسهال، کاهش ترشح اسيد معده، مشکلات گوارشي يا تداخلات دارويي، افزايش نياز بدن به آهن براي افزايش حجم خون و بالاخره خونريزي زياد در دوران عادت ماهانه و يا در اثر جراحات يا مشکلاتي چون هموروييد (بواسير) يا بيماريهاي بدخيم و انگلها هستند .
کمبود آهن در مردان بزرگسال معمولا در اثر از دست دادن خون زياد ايجاد مي شود.
● رژيم غذايي حاوي آهن :
گوشت قرمز منبع آهن است و آهن آن در مقايسه با منبع گياهي به خوبي جذب بدن مي شود. رژيم هاي حاوي حبوبات، سبزيجات به ويژه اسفناج، نان گندم نيز ميزان آهن لازم بدن را تامين مي کنند.
کارشناسان تغذيه توصيه مي کنند ماهي يا مرغ را به جاي گوشت قرمز استفاده، و غذاهاي گوشتي را با لوبيا، ماکاروني و برنج همراه کنيد.
انواع گوشتها، جگر و بعضي از محصولات کشاورزي مانند انواع حبوبات داراي آهن هستند. البته آهن انواع گوشت قابل جذبتر است .
اگر همراه با غذا، ويتامين ث که در سبزيجات و مرکبات و ميوه ها وجود دارد مصرف شود، آهن فرآورده هاي گياهي مثل حبوبات هم قابل جذب ميشود. بنابراين مصرف انواع سبزي و سالادها همراه با غذا براي افرادي که کمتر به گوشت دسترسي دارند و بيشتر آهن مورد نياز بدنشان از طريق فرآورده هاي گياهي تامين ميشود، توصيه ميشود.
غذاهاي غني از آهن :
جگر و ساير گوشتها
غذاهاي دريايي
خشکبار مانند زردآلو، آلو و کشمش
مغزها و لوبياها
سبزيجات سبز برگي مانند اسفناج و بروکلي
ملاس تيره
غلات کامل
نانها و غلات غني شده با آهن
● چه عواملي ميتوانند باعث کاهش سطح آهن بدن (يا کمبود آهن) شوند؟
کمبود آهن دلايل زيادي دارد. اين دلايل را ميتوان به دو گروه عمده تقسيم کرد:
۱) افزايش نياز به آهن.
شرايط معمول مختلفي ميتوانند نياز به آهن را افزايش دهند:
• نوزادان و کودکان نوپا به دليل سرعت رشدي که دارند بيشتر از ساير کودکان نياز به آهن دارند. گاهي اوقات تامين آهن مورد نياز براي اين گروه سني از طريق رژيم غذايي مشکل ميشود.
• زنان باردار بيشتر از سايرين نياز به آهن دارند. اغلب زنان باردار براي اين که آهن مورد نياز خود را تامين کنند لازم است بر اساس توصيه پزشک از مکملهاي آهن (مانند قرصهاي آهن) استفاده کنند.
• از دست دادن خون باعث از دست دادن آهن ميشود. براي جبران آهن از دست رفته، نياز به دريافت آهن بيشتري است. از دست دادن خون در قاعدگيهاي شديد، اهداي خون مکرر و نيز خونريزي از معده و روده رخ ميدهد.
۲) کاهش دريافت يا جذب آهن (به عبارت ديگر هنگامي که آهن کافي به بدن نميرسد).
مقدار آهني که از رژيم غذايي جذب بدن ميشود به عوامل مختلفي بستگي دارد:
• جذب آهن گوشت، مرغ و ماهي (يعني آهن هِم) دو تا سه برابر آهن گياهان (يعني آهن غيرهِم) است.
• مقدار آهني که از غذاهاي گياهي جذب ميشود بستگي به انواع ديگر غذاهايي دارد که در همان وعده مصرف ميشوند.
• غذاهاي حاوي آهن هِم (گوشت، مرغ، ماهي) جذب آهن غذاهاي حاوي آهن غيرهم (مانند غلات غني شده، برخي لوبياها و اسفناج) را افزايش ميدهند.
• غذاهاي حاوي ويتامين C نيز جذب آهن غير هِم را در صورتي که با يکديگر در يک وعده مصرف شوند، افزايش ميدهند.
• موادي مانند پليفنل ها، فيتات و کلسيم که در واقع اجزاي برخي غذاها يا نوشيدنيها هستند مانند چاي، قهوه، غلات کامل (سبوسدار)، حبوبات و شير و ساير لبنيات جذب آهن غير هِم را اگر در يک وعده مصرف شوند کاهش ميدهند. کلسيم حتي جذب آهن هِم را نيز اگر در يک وعده مصرف شوند کم ميکند. با اين حال در مورد افراد سالمي که رژيم غذايي متنوعي نيز مصرف ميکنند اين مقدار ممانعت از جذب آهن توسط اين مواد معمولاً نگراني ايجاد نميکند.
• رژيمهاي گياه خواري داراي آهن هِم کمي هستند ولي با تنظيم يک برنامه دقيق غذايي ميتوان جذب آهن را افزايش داد.
• عوامل ديگري مانند مصرف داروهاي آنتياسيد به مقدار بيشتر از حد توصيه شده و يا داروهاي مورد استفاده براي درمان زخمهاي پپتيک و بازگشت اسيد به مري مي توانند باعث کاهش مقدار اسيد معده و کاهش جذب آهن و در نتيجه کمبود آهن شوند.
چه کساني بيش از همه در معرض کمبود آهن هستند؟
• کودکان و زنان باردار به دليل سرعت رشد و افزايش نياز به آهن بيشتر در معرض خطر هستند.
• دختران نوجوان و زنان در سنين باروري به دليل قاعدگي در معرض خطر هستند.
• در ميان کودکان کمبود آهن بيش از همه در کودکان بين ۶ ماه تا ۳ سال به دليل رشد سريع و دريافت ناکافي آهن از طريق رژيم غذايي مشاهده ميشود. گروه هاي زير از ميان کودکان بيش از همه در معرض خطرند:
نوزاداني که زود يا کوچک به دنيا آمدهاند.
نوزاداني که قبل از ۱۲ ماهگي به آنها شير گاو داده شود.
نوزادان شير مادر خواري که به آنها بعد از ۶ ماهگي منابع غذايي غني از آهن داده نشود.
نوزاداني که شير خشکشان با آهن غني نشده است.
کودکان ۱ تا ۵ سالي که بيشتر از ۲۴ انس (برابر ۷۲۰ گرم يا ۳ ليوان) شير گاو، شير بز يا شيرسويا در روز ميخورند. دريافت بيش از حد شير ميتواند تمايل کودک به مصرف غذاهاي غني از آهن مانند گوشت يا غلات غني شده با آهن را کم کند.
کودکاني که نيازهاي خاص مرتبط با سلامتي دارند مانند کودکان داراي عفونتهاي مزمن يا کودکان داراي رژيمهاي غذايي محدود.
● مصرف مکمل هاي آهن :
مکمل هاي آهن را براي چند ماه تجويز مي نمايند تا سطح آهن در خون افزايش يابد. مکمل آهن مي تواند منجر به تحريک معده و تغيير حرکات روده گردد و جهت افزايش ميزان جذب آهن، بايد با معده خالي يا همراه با آب پرتقال مصرف شود.
با مصرف ويتامين C جذب آهن را افزايش دهيد يکي از بيماريهايي که کمتر در مورد آن صحبت ميشود، بيماري کمخوني است و اين در حاليست که آمارهاي سازمان بهداشت جهاني نشان ميدهد، يک چهارم جمعيت دنيا از بيماري کمخوني رنج ميبرند.
کم شدن خون بدن باعث بيماري کم خوني نميشود بلکه به زبان ساده ميتوان گفت کيفيت خون کاهش پيدا ميکند بطوري که خون نميتواند وظايف خود را به خوبي انجام دهد.
در بيمار کم خون شماري از سلولهاي خوني که به گلبولهاي قرمز معروف هستند، کاهش پيدا ميکند گلبولهاي قرمزاز مهمترين سلولهاي تشکيل دهنده خون هستند که در خون شناورند و وظيفه آنها حمل و نقل اکسيزن و دي اکسيد کربن است.
همه سلولهاي بدن به اکسيژن نياز دارند، اکسيژن با تنفس وارد ششها ميشود. سپس گلبولهاي قرمز اکسيژن را از ششها تحويل ميگيرند و آن را به ساير سلولهاي بدن ميرسانند.
سلولها اکسيژن را مصرف ميکنند و دي اکسيد کربن پس ميدهند. دياکسيد کربن به گلبولهاي قرمز شناور در خون مي چسبد و به ششها برگردانده ميشود.
در بيماري کم خوني به علت کاهش تعداد گلبولهاي قرمز تبادل اکسيژن و دياسيد کربن بين سلولها و خون دچار اختلال ميشود.
کاهش تعداد گلبولهاي قرمز ميتواند دلايل مختلفي داشته باشد. گلبولهاي قرمز در مغز استخوانها ساخته ميشوند. اصليترين عنصر به کار رفته در ساختمان گلبولهاي قرمز، عنصر آهن است.
آهن بايد از طريق مواد غذايي به بدن برسد. در نتيجه اگر آهن به مقدار کافي موجود نباشد ساخت گلبولهاي قرمز با مشکل مواجه ميشود. اين نوع کمخوني، کمخوني ناشي از فقر آهن ناميده ميشود که مهمترين علت ابتلا به بيماري کم خوني در کشورهاي در حال توسعه است.
دريافت ناکافي آهن به علت عدم دسترسي به مواد غذايي حاوي آهنساخت گلبولهاي قرمز را کاهش ميدهد. مواد غذايي پروتئيني مثل گوشت قرمز، مرغ، ماهي، جگر، تخممرغ، حبوبات مثل عدس و لوبيا و سبزيجاتي مثل اسفناج آهن فراواني دارند.
آهن موجود در پروتئينهاي حيواني مثل گوشت قرمز بهتر توسط بدن جذب ميشوند در حاليکه جذب آهن پروتئينهاي گياهي مانند اسفناج کمتر است. ويتامين C جذب آهن را افزايش ميدهد. مصرف مواد خوراکي حاوي ويتامين C مثل گل کلم، آب پرتقال و فلفل دلمهاي همراه مواد غذايي آهن دار به جذب آهن کمک ميکند.
گاهي به علت مشکلات دستگاه گوارش يا مصرف برخي داروها، آهن مواد غذايي خوب جذب نميشود. ميزان نياز بدن به عنصر آهن بر اساس سن و جنس افراد متفاوت است. افرادي که به خونسازي بيشتري نياز دارند بايد آهن بيشتري مصرف کنند. زنان باردار، دختران جوان و کودکان بخصوص کودکان زير دو سال از جمله اين افراد هستند. در نتيجه ميتوان گفت اين افراد بيشتر مستعد ابتلا به بيماري کمخوني هستند. اما اين بيماري در هر سني ممکن است بروز کند و در هر دو جنس زن و مرد ديده ميشود.
● چگونه افراد بزرگسال قرض هاي مکمل آهن مصرف کنند ؟
• قرصهاي آهن را با غذا مصرف کنيد.
• چنانچه لازم است بيش از يک قرص آهن مصرف کنيد، از کم شروع کنيد. در ۳ تا ۵ روز اول روزي يک قرص بخوريد و سپس آن را به دو تا در روز تا زماني که احساس ميکنيد براي شما مشکلي ايجاد نمي کند افزايش دهيد. به همين ترتيب تعداد قرصهاي مصرفي را تا تعدادي که پزشک براي شما تجويز کرده است افزايش دهيد.
• اگر دچار يبوست ميشويد فيبر رژيم غذايي خود را افزايش دهيد. اگرچه فيبر جذب آهن را کاهش ميدهد ولي بهتر از اين است که وقتي نياز به قرص آهن داريد به دليل يبوست آن را مصرف نکنيد.
• اگر قرص هاي آهن مشکل معده در شما ايجاد ميکند، آن را هنگام خواب مصرف نکنيد.
• اگر يکي از انواع قرصهاي آهن براي شما مشکل ايجاد ميکند، با پزشک خود در مورد تعويض نوع آن مشورت کنيد.
به نقل از پزشکان بدون مرز
نظرات 0
شما هم میتوانید در این مورد نظر دهید