خداى تعالى درباره توبه مى فرمايد :

توبوا الى الله جميعا ايها المومنون لعلكم تفلحون(1)

توبه به معناى برگشت از گناه است . قبل از هر چيز بايد دانست كه گناه چيست تا بتوان از آن بازگشت نمود روشن و واضح است كه كارهاى انسان بر پنج نوع است .

1- كارى كه حتما بايد انجام داد و ترك آن جايز نيست . (واجب)

2- كارى كه نبايد انجام داد و انجام آن جايز نيست . (حرام)

3- كارى كه انجام آن از انجام ندادن آن بهتر است . (مستحب)

4- كارى انجام ندادن آن از انجام آن بهتر است . (مكروه)

5- كارى كه انجام دادن آن و ندادن آن يكسان است . (حلال)

گناه عبارت از كارى است كه از نوع دوم يعنى حرام مى باشد و توبه از آن بر همه عاقلان واجب است و منظور از گناه در اينجا تمامى گناهان فكرى و زبانى و عملى است كه با اختيار و اراده هر انسان عاقلى صورت مى گيرد.

و اما ترك مستحب كه از نوع سوم ، و انجام مكروه كه از نوع چهارم است ترك اولى ناميده مى شود، و براى معصومين ترك اولى ناپسند است و بايستى از آن توبه كنند و براى اهل سير و سلوك كه به غير از خداوند مقصدى ندارند توجه به غير خدا گناه محسوب مى شود و بايد از آن توبه كنند. پس توبه بر سه نوع است :

1- توبه عام كه مربوط به همه بندگان است (كه بايستى از ترك واجبات و انجام محرمات توبه كنند).

2- توبه خاص كه مربوط به معصومان است (كه بايستى از ترك اولى توبه كنند).

3- توبه اخص كه مربوط به اهل سير و سلوك است (كه بايستى از توجه به غير خدا توبه كنند).

و اما توبه گنهكاران از نوع اول است و توبه حضرت آدم عليه السلام و ساير انبياء از نوع دوم و توبه پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم كه مى فرمايد :

و انه ليغان على قلبى و انى لاستغفر الله فى اليوم سبعين مرة(2) از نوع سوم است .

توبه عام

و اما توبه عام متوقف بر دو شرط است .

1- آگاهى نسبت به تمامى كارها كه كدام كار موجب رسيدن به كمال ، و كدام كار موجب نقص است .

البته كمال بر حسب اشخاص گوناگون است . براى برخى از افراد نجات از عذاب ، و براى عده اى رسيدن به ثواب و براى گروهى رضا و تقرب به پروردگار است .

نقص نيز مانند كمال گوناگون است براى برخى عملى كه موجب استحقاق كيفر است و براى عده اى عملى كه موجب محروميت از ثواب است و براى گروهى عملى كه موجب غضب آفريدگار يعنى لعنت است نقص محسوب مى گردد.

2- آگاهى نسبت به فائده كمال ، يعنى رضاى خداوند، و ضرر نقص ، يعنى غضب الهى .

هر عاقلى كه اين دو شرط، يعنى اين دو آگاهى را دارا باشد گناه نمى كند و اگر احيانا مرتكب شده باشد توبه مى نمايد.

پس اهل سير و سلوك در هر مرحله اى كه از كمال قرار بگريند؛ بايستى به مرحله بالاتر توجه كنند، و توقف در آن را براى خود جايز ندانند و با توبه و استغفار و ترك اصرار و پشيمانى از غفلتهاى گذشته و تضرع به درگاه الهى خود را پاك گردانند.

كيفيت حصول توبه

توبه به سه صورت تحقق مى يابد :

1- توبه نسبت به گذشته .

2- توبه نسبت به حال حاضر.

3- توبه نسبت به زمان گذشته و آينده .

توبه نسبت به زمان گذشته

اما توبه نسبت به كار گذشته بر دو قسم است .

1- پشيمانى و تاسف فراوان بر گناهى كه در گذشته از انسان صادر شده است كه درباره آن رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم گفته اند :

الندم توبه(3)

2- جبران گناهانى كه در گذشته واقع شده اند كه اين نيز بر سه نوع است .

اول : آنچه كه انسان انجام داده و نسبت به ساحت قدس پروردگار نافرمانى محسوب گرديده است . (حق الله)

دوم : آنچه كه انسان نسبت به خود انجام داده و خود را در معرض غضب الهى درآورده است . (حق النفس)

سوم : آنچه كه انسان نسبت به ديگران انجام داده و به وسيله گفتار يا كردار خود موجب ضرر و زيان براى آنان گرديده است . (حق الناس)

و اما راه جبران گناهانى كه در مورد ديگران انجام داده است اگر زبانى بوده بايستى از آنها عذرخواهى كند و يا جبران نمايد يا به هر صورت رضايت آنها را به دست آورد. و اگر عملى بوده بايستى حق آنها را به خودشان در صورتى كه زنده اند به خودشان و در صورتى كه از دنيا رفته اند به وارثان آنها برگرداند و يا رضايت آنان را به دست آورد و كيفرى را كه معين شده تحمل بنمايد.
توبه

و اگر كسى را كشته باشد بايد رضايت اوليا او را فراهم كند، چرا كه تحصيل رضايت مقتول محال است ، و اگر اين شرايط و ساير شرايط توبه را تحصيل كند اميدوار باشد كه خداوند در آخرت او را مورد رحمت واسعه خويش قرار دهد.

و اما جبران گناهانى كه در حق خود انجام داده آن است كه كيفر دنيوى يا دينى را كه مقرر شده است تحمل نمايد. (مثل حدود و كفارات).

و اما راه جبران گناهانى كه در حق خداوند انجام داده آن است كه تضرع و زارى و انابه به درگاهى الهى نموده و عبادت و رياضت داشته باشد، البته به شرطى كه حق الناس و حق النفس را ادا كرده و جبران نموده باشد.

توبه نسبت به زمان حال

توبه نسبت به زمان حال بر دو صورت است كه بايست توبه كننده انجام بدهد.

1- گناهى را كه در حال حاضر مرتكب مى گردد، به قصد قربت ترك كند.

2- از تعدى و ستم به ديگران خوددارى كرده و خسارات مظلومان و ستمديدگان را جبران بنمايد.

نقص نيز مانند كمال گوناگون است براى برخى عملى كه موجب استحقاق كيفر است و براى عده اى عملى كه موجب محروميت از ثواب است و براى گروهى عملى كه موجب غضب آفريدگار يعنى لعنت است نقص محسوب مى گردد.

توبه نسبت به آينده

توبه نسبت به زمان آينده نيز به دو صورت تحقق مى يابد.

1- تصميم قطعى بر عدم تكرار گناه در آينده كه حتى اگر او را بكشند يا به آتش بسوزانند، نه از روى اختيار و نه اجبار، ديگر راضى به ارتكاب آن گناه نگردد.

2- تصميم بر آن كه در آينده ثابت قدم در اين راه باشد، حتى براى اينكه مبادا مرتكب گناه گردد نذرى نموده و يا كفاره اى قرار دهد كه اگر بار ديگر مرتكب آن گناه شد مجبور به تحمل و پرداخت آن گردد و تا وقتى كه عزم را جزم نكرده و يا احتمال برگشت به آن گناه در انديشه او وجود داشته باشد ثبات قدم حاصل نمى شود و بايد به قصد قربت اين كارها را انجام دهد تا مصداق كلام رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم گردد :

التائب من الذنب كمن لا ذنب له(4)

اينها كه گفتيم همه در رابطه با توبه عام است كه خداوند درباره آن فرمود است :

يا ايها الذين آمنوا توبوا الى الله توبة نصوحا عسى ربكم ان يكفر عنكم سيئاتكم(5)

انما التوبة على الله للذين يعملون السوء بجهاله ثم يتوبون من قريب فاولئك يتوب الله عليهم(6)

توبه خاص و اخص

توبه خاص توبه از ترک اولى است و شرايط آن نيز نظير همين شرائط توبه عام است . و لذا در اين مورد خداوند مى فرمايد :

لقد تاب الله على النبى و المهاجرين و الانصار الذين اتبعوه فى ساعة العسرة(7)

و اما توبه اخص نسبت به دو چيز حاصل مى شود :

1- توبه از توجه و التفات به غير مطلوب يعنى عالى ترين مرحله كمال كه در اين مورد گفته اند :

اليمين و الشمال مضلتان(8)

2- توبه از برگشت و يا توقف در مرحله اى كه عبور از آن براى اهل سير و سلوك واجب ، و توقف در آن براى آنان گناه محسوب مى شود. يعنى نبايد به يك مرحله از كمال اكتفا كرده و به همان مرتبه به چشم رضايت بنگرند كه اين كار نسبت به آنان گناه محسوب مى شود كه گفته اند :

حسنات الابرار سيئات المقربين

پس اهل سير و سلوك در هر مرحله اى كه از كمال قرار بگريند؛ بايستى به مرحله بالاتر توجه كنند، و توقف در آن را براى خود جايز ندانند و با توبه و استغفار و ترك اصرار و پشيمانى از غفلتهاى گذشته و تضرع به درگاه الهى خود را پاك گردانند.

فان من تاب و اخلص لله فالله له ان الله يحب التوابين ويحب المتطهرين(9)



آسانترين راه براى سير و سلوك و تهذيب نفس

1. سوره نور: آيه 31. اى مؤ منان همگى به سوى خداوند توبه كنيد تا شايد رستگار شويد.

2. بحارالانوار، ج 63، ص 183. به درستى كه بر قلب من زنگارى مى نشيند و من هر روز هفتاد مرتبه استغفار مى كنم .

3. بحارالانوار، ج 8، ص 34، باب 21، روايت 5. پشيمانى توبه است .

4. بحارالانوار، ج 6، ص 21، روايت 16. كسى كه از گناه توبه كند، مانند كسى است كه اصلا گناه نداشته است .

5. سوره تحريم : آيه 8. اى مومنان ، توبه كنيد به سوى خداوند توبه اى نصيحت كننده ، چه بسا خداوند گناهان شما را بپوشاند.

6. سوره نساء: آيه 17. توبه بر خداوند است براى كسانى كه از روى نادانى گناه مى كنند و به زودى توبه مى كنند پس خداوند بر آنها توبه مى كند.

7. سوره توبه : آيه 117. به تحقيق خداوند بر پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و مهاجر و انصار كه از او در دوران سختى پيروى كردند توبه كرد.

8. بحارالانوار، ج 35، ص 366، باب 16، روايت 6. البته بحار از نهج البلاغه نقل مى كند و در هر دو ماخذ مضلة به صورت مفرد آمده ، و شايد مرحوم خواجه به عنوان يك نكته ذكر كرده اند نه به عنوان روايت . و معنى آن چنين است : راست و چپ هر دو گمراهى هستند.

9. اين عبارت عربى ، تلفيقى از گفته هاى معصومين و قرآن است ، نه اينكه آيه و يا روايتى مستقل باشد.