تعريف سلامت روان‏ ملاك‏هاي سلامت روان
عوامل مؤثر بر سلامت رواننظام ارزشي و سلامت روان

معيارهاي ‏سلامت وبيماري ‏رواني از ديدگاه اسلام

الف-  ويژگي شخصيت ‏بهنجار

ب-  ويژگي‏هاي شخصيت نابهنجارسير به سوي كمال

انسان از دو بعد جسم و روح تشكيل شده است كه بايد از هر دو بعد محافظت نمايد و نيازهاي هر دو را برآورده سازد. بحث سلامتي در مورد انسان يك مسئله مهم است كه معمولا عموم مردم سلامتي را مختص به جسم دانسته و به آن توجه مي نمايند، حال آن كه سلامتي روح نيز مهم است. در اصل سلامتي جسم و روح لازم و ملزوم يكديگرند كه ما در اين مقاله بنا داريم به چگونگي سلامت روح و روان بپردازيم.

يكي از شرايط لازم براي دست‏ يابي به سلامت روان، برخورداري از يك نظام ارزشي منسجم مي‏باشد و تحقيقات انجام شده نيز عامل پيدايش بسياري از ناسازگاري‏ها و نابهنجاري‏هاي رواني را تضادهاي ارزشي و عدم استقرار يك نظام ارزشي سازمان يافته در فرد مي‏دانند. اسلام ويژگي‏هاي شخصيت نابهنجار و بيمار و به تعبير اسلامي، «في قلوبهم مرض‏» را در بعد عقيدتي، خصوصيات مربوط به روابط اجتماعي، خانوادگي و زندگي حرفه‏اي و عملي، خصوصيات احساسي و عاطفي، عقلاني، شناختي و خصوصيات بدني بيان كرده است.

آنچه از ديرباز سهمي از تلاش‏هاي فكري انديشمندان، فيلسوفان، جامعه ‏شناسان و روان ‏شناسان را به خود اختصاص داده، تحقيق و تفحص در مقوله ارزش‏هاست. گذشت قرون و سال‏ها نه تنها از ارج و اعتبار چنين حوزه‏اي نكاسته، بلكه با توجه به الزام‏هاي خاص خود، بر اهميت آن افزوده است. اكنون انسان مضطرب، افسرده و بحران ‏زده عصر حاضر بيش از هر زماني ديگر خود را درگير سؤال‏هايي اساسي در اين باره مي‏يابد. تحقيقات انجام ‏شده عامل پيدايش بسياري از ناسازگاري‏ها و نابهنجاري‏هاي رواني را تضادهاي ارزشي و عدم استقرار يك نظام ارزشي سازمان ‏يافته در فرد مي‏دانند. بنابراين، مي‏توان بر اين نكته تاكيد كرد كه ارزش‏ها اساس و بنيان يكپارچگي شخصيت ‏سالمند. در حقيقت، ارزش‏ها سازمان‏ دهنده‏هاي اصلي اعمال و رفتارهاي شخصيت رشد يافته به شمار مي‏روند و سلامت روان، بي‏ترديد، محصول چنين شخصيتي است.

با توجه به روابط موجود بين ارزش‏ها و سلامت روان، معيارهاي سلامت و بيماري رواني از ديدگاه اسلام مورد بحث و بررسي قرار مي‏گيرد. اما پيش از اين، ذكر چند نكته ضروري به نظر مي‏رسد:

تعريف سلامت روان‏تا كنون تعاريف متعددي از «سلامت روان‏» ارائه شده كه همگي بر اهميت تماميت و يكپارچگي شخصيت تاكيد ورزيده‏اند. گلدشتاينGoldstein,K ، سلامت رواني را تعادل بين اعضا و محيط در رسيدن به خود شكوفايي مي‏داند. (1) چاهن (Chauhan,S.S. 1991) نيز سلامت رواني را وضعيتي از بلوغ روان‏ شناختي تعبير مي‏كند كه عبارت است از حداكثر اثربخشي و رضايت ‏به دست آمده از تقابل فردي و اجتماعي كه شامل احساسات و بازخوردهاي مثبت نسبت ‏به خود و ديگران مي‏شود. (2) در سال‏هاي اخير، انجمن كانادايي بهداشت رواني، «سلامت رواني‏» را در سه بخش تعريف كرده است:

 ج- رضايت از خوشي‏هاي خود.

 ج- احساس مسؤوليت در مقابل محيط انساني و مادي.

 د- ذوق خوب كار كردن. (3)

1- حس مسؤوليت ‏پذيري: كسي كه داراي سلامت روان است، نسبت ‏به نيازهاي ديگران حساس بوده و در جهت ارضاي خواسته‏ها و ايجاد آسايش آنان مي‏كوشد.

2- حس اعتماد به خود: كسي كه واجد سلامت رواني است، به خود و توانايي‏هايش اعتماد دارد و مشكلات را پديده‏اي مقطعي مي‏انگارد كه حل ‏شدني است. از اين‏ رو، موانع، خدشه‏اي به روحيه او وارد نمي‏سازد.

3- هدف ‏مداري: به فردي اشاره دارد كه واجد مفهوم روشني از آرمان‏هاي زندگي است و از اين ‏رو، تمامي نيرو و خلاقيتش را در جهت دست ‏يابي به اين اهداف هدايت مي‏كند.

4- ارزش‏هاي شخصي: چنين فردي در زندگي خود، از فلسفه‏اي خاص مبتني بر اعتقادات، باورها و اهدافي برخوردار است كه به سعادت و شادكامي خود يا اطرافيانش مي‏انجامد و خواهان افزايش مشاركت اجتماعي است.

علاوه بر تعاريفي كه ارائه شد، «سلامت رواني‏» از ديدگاه مكاتب گوناگون روان ‏شناسي نيز تعريف شده است كه به اختصار برخي از آن‏ها ذكر مي‏شود: (4)

- نظام زيستي‏نگري كه اساس روان ‏پزشكي را تشكيل مي‏دهد، سلامت رواني را زماني محقق مي‏داند كه بافت‏ها و اندام‏هاي بدن به طور سالم و بي‏نقص به وظايف خود عمل كنند. هر نوع اختلال در دستگاه عصبي و در فرايندهاي شيميايي بدن، اختلال رواني را به همراه خواهد داشت.

- نظام روان ‏تحليلگريبر اين باور است كه سلامت روان به معناي كنش متقابل و موزون بين سه پايگاه بنيادين شخصيت (بن، من و فرامن) است و سلامت رواني در صورتي حاصل مي‏شود كه «من‏» بتواند بين تعارض‏هاي «بن‏» و «فرامن‏» تعادلي ايجاد كند.

- نظام رفتاري‏ نگر در تعريف سلامت رواني بر سازش‏ يافتگي فرد با محيط تاكيد مي‏ورزد و بر اين اعتقاد است كه رفتار سازش ‏نايافته نيز مانند ساير رفتارها در اثر تقويت، آموخته مي‏شود. بنابراين، سلامت رواني شامل رفتارهاي سازش ‏يافته‏اي است كه آموخته مي‏شوند.

- نظام انساني‏نگر معتقد است كه سلامت رواني يعني ارضاي نيازهاي اساسي و رسيدن به مرحله خود شكوفايي. هر عاملي كه فرد را در سطح ارضاي نيازهاي سطوح پايين نگه دارد و مانع شكوفايي او شود، به ايجاد اختلال رفتاري خواهد انجاميد.

ملاك‏هاي سلامت روانانديشمندان از زواياي گوناگون، بر ويژگي‏هايي كه به دست ‏يابي و حفظ سلامت روان مي‏انجامند تاكيد كرده اند. ساليوان (Sulivan.H. 1954) بر اين باور است كه در سلامت روان، ارزش عمده بر كنش اجتماعي مؤثر قرار دارد. روان ‏تحليل ‏گران سنتي بر آگاهي از انگيزه‏هاي ناهشيار و در پي آن، خود مهارگري، كه بر آگاهي مبتني است، تاكيد مي‏كنند.

ونتيز (Ventis, W.L. 1995) سلامت روان را وابسته به هفت ملاك مي‏داند كه عبارتند از:

 7- گشاده ‏نگري و انعطاف‏ پذيري.

عوامل مؤثر بر سلامت روان همه متخصصان متفق القول‏اند كه سلامت روان در تحول شخصيت واحد نقشي بنيادين است. تصور تحول موزون انسان بدون وجود سلامت روان غيرممكن است. بي‏شك، عوامل متعددي بر سلامت روان تاثير مي‏گذارند كه فهرست كردن همه آن‏ها دشوار است؛ چرا كه وجود تفاوت‏هاي فردي ممكن است ‏به تنوع در عوامل مؤثر بر سلامت روان بينجامد. با اين حال، يافته‏هاي حاصل از پژوهش‏ها در زمينه‏هاي زيست‏ شناسي و علوم اجتماعي، دانش ما را درباره عواملي كه ممكن است‏ سلامت روان را تحت تاثير قرار دهند، وسعت ‏بخشيده‏ اند.

به اعتقاد چاهن، برخي از الگوهاي مهمي كه علت اختلال‏هاي رواني را از زواياي گوناگون مورد بررسي قرار مي‏دهند، عبارتند از:

1- الگوي پزشكي بر نقش شرايط اندام ‏ گوناگون كه مي‏تواند كنش مغز را تحت تاثير قرار داده، به اختلال رواني بينجامد، تاكيد ورزيده است.

2- الگوي روان تحليل‏گري در وهله نخست، بر موقعيت‏هاي تنش‏ زايي كه به وسيله ايجاد اضطراب، متضمن تهديدي براي فرد است، متمركز مي‏شود. چنانچه فرد به طور مؤثر با موقعيت اضطرابي سازش حاصل كند، اضطراب حذف مي‏شود و در صورتي كه اضطراب و تنش ادامه يابد، فرد نوعا به مكانيزم‏هاي دفاعي گوناگون، كه سلامت روان وي را تحت تاثير قرار مي‏دهند، متوسل مي‏شود. اين الگو به تجارب آغازين كودكي در خانواده، كه به وسيله هدايت نادرست والدين سركوب شده است، اهميت ‏بسيار مي‏دهد.

3- الگوي رفتاري نگري، ياد گيري معيوب را عامل اساسي اختلال رواني مي‏داند. سلامت روان – به ‏طور گسترده‏اي - توسط شكست در يادگيري رفتارهاي سازش يافته ضروري يا ناكامي در تسلط يافتن بر موقعيت‏هاي اجتماعي به طور موفقيت ‏آميز تحت تاثير قرار مي‏گيرد. ناگفته پيداست كه رفتارهاي سازش نا يافته مانند ساير مهارت‏ها، از محيط آموخته مي‏شوند.

4- الگوهاي هستي ‏نگر - انساني‏ نگر بر توقف يا تحريف تحول فرد به عنوان عاملي اساسي، كه بر سلامت روان اثر مي‏گذارد، تاكيد مي‏ورزند. اين الگوها بر تقويت انگيزش و شكل ‏گيري «خود» در فرد تاكيد مي‏كنند. چنانچه فرد مجال‏هاي رشد فردي و خود شكوفايي را انكار كند، اضطراب، نااميدي و ناكامي را تجربه خواهد كرد كه در نهايت، به ناسازگاري وي خواهد انجاميد. اين الگو بيانگر اين نكته است كه انحراف از طبيعت انساني، كه اساسا رو به توحيد يافتگي و سازندگي دارد، به وسيله شرايط  ناخوشايند محيطي موجب سازش نايافتگي مي‏شود.

5- الگوي بين فردي، نارضايي از روابط بين فردي را ريشه رفتار سازش نايافته مي‏داند.

6- ديدگاه بين فرهنگي - اجتماعي بر نقش آسيب‏ شناسي شرايط اجتماعي همچون فقر، تبعيض، فرقه‏هاي مختلف و خشونت، به عنوان عوامل مهمي كه بر سلامت روان افراد در جامعه اثر مي‏گذارند، تاكيد مي‏ورزد.

نظام ارزشي و سلامت روانيكي از شروط لازم براي دست ‏يابي به سلامت روان، برخورداري از يك نظام ارزشي است و همان‏ گونه كه چاهن مي‏گويد: بهره ‏مندي از يك سلسله ارزش‏هاي شخصي و فلسفه‏اي مبتني بر باورها، آرزوها و آرمان‏هايي كه با سعادت و تحقق خود و اطرافيان فرد پيوندي نزديك دارد، شرط لازم براي كسب سلامت روان است.

مزلو اصول و ارزش‏هاي افراد مايوس و درمانده و افرادي را كه واجد سلامت رواني هستند؛ دست ‏كم در برخي موارد، متفاوت مي‏داند؛ زيرا آنان داراي ادراكات و طرز تلقي‏هاي متفاوتي از جهان مادي، اجتماعي و جهان روان ‏شناختي خصوصي هستند كه همين ادراكات و طرز تلقي‏هاي متفاوت، نظام ارزشي فرد را رقم مي‏زنند. (5) به اعتقاد مزلو، نظام ارزش‏هاي فرد واجد سلامت روان بر پايه پذيرش فيلسوفانه طبيعت‏ خود، طبيعت ‏بشري، حيات اجتماعي و طبيعت و واقعيت جسماني حيات استوار است. در واقع، بخش عمده‏اي از قضاوت‏ها و ارزش ‏گذاري‏هاي هر روزه اين‏ گونه افراد، از پذيرش واقعيت ‏سرچشمه مي‏گيرد. آنچه را فرد واجد سلامت روان، كه خواستار تحقق خود است، تاييد يا تكذيب مي‏كند، بدان وفادار مي‏ماند يا خوشايند يا ناخوشايندش مي‏يابد، اغلب مي‏تواند همچون اشتقاقاتي كه ريشه در خصيصه پذيرش دارد، ادراك شود. (6)

از اين ‏رو، در اين فرآيند، هدف جويي آن دسته از رفتارها و كنش‏هايي كه فرد را به سمت هدف سوق مي‏دهند، واجد ارزش و جز آن فاقد ارزش به شمار مي‏رود.

روي، (Roy,E.C) داشتن فلسفه‏اي براي زيستن را يكي از شروط  ضروري براي برخورداري از سلامت رواني آرماني ذكر مي‏كند و مي‏گويد: كسي كه به خوبي سازش يافته واجد فلسفه‏اي مستحكم در زندگي خود است و مي‏توان موارد ذيل را به او نسبت داد:

الف- بايد در جهاني مملو از حس تعهد و مشاركت اجتماعي فعال زندگي كند.

ب- زندگي پديده‏اي ارزشمند است كه اين ارزشمندي را مي‏توان به باورداشتن انسانيت‏ يا اعتقاد به هر مذهبي تعبير كرد.

ج- هيچ ‏كس به تنهايي نمي‏تواند زندگي كند. انسان تنها، جزيره‏اي است كه به خود منتهي مي‏شود. در حقيقت، هر فرد بخش اساسي و اجتناب ‏ناپذير يك فرد ديگر به شمار مي‏رود. چنانچه فلسفه فروم براين جمله مبتني است كه «تمام افراد بشر برادرند و داراي ظرفيت عشق مولد.» (9)

بهره ‏مندي از يك نظام ارزشي پويا و استوار، فرد سالم را از روان آزرده متمايز مي‏سازد. شخص روان ‏آزرده، يا پايبند به هيچ ارزشي نيست‏ يا ارزش‏هايش ناقص، موقت و گذرا است. ارزش‏هاي روان‏ آزرده به آن اندازه استوار نيست كه تمامي جنبه‏هاي زندگي‏اش را به هم پيوند دهد و يگانه سازد. (10)

معيارهاي ‏سلامت وبيماري ‏رواني از ديدگاه اسلامپيش از بيان معيارها، تذكر اين نكته لازم است كه درباره حقيقت و ماهيت انسان، دو نظريه اساسي مقابل يكديگر قرار گرفته‏اند:

1- نظريه الهيون.  2- نظريه ماديون.

بر اساس نظريه الهيون، انسان حقيقتي است مركب از جسم و بدن و روح و روان. روان انسان، جاويدان است و با مردن او فاني نمي‏شود. اما ديدگاه ماديون بر اين مبتني است كه انسان جز همين بدن، چيز ديگري نيست و با مردن، به كلي نابود مي‏شود و متلاشي شدن بدن يعني متلاشي شدن شخصيت انسان.

به نظر مي‏رسد غفلت روان ‏شناسان از جنبه روحي در بررسي شخصيت انسان، به وضوح منجر به درك ناقص آن‏ها از انسان و كوتاهي در كوشش براي شناخت ‏خصوصيات  شخصيت‏ بهنجار و نابهنجار شده است. همان ‏گونه كه اريك فروم، (Fromm,E) ،روانكاو معروف، قصور و عجز روان ‏شناسي جديد را در شناخت صحيح انسان، كه ناشي از عدم توجه به بررسي جنبه رواني انسان مي‏باشد، مشاهده كرده است. متاسفانه امروزه مي‏بينيم كه روان‏ شناسي مبدل به علمي شده است كه درباره همه‏ چيز، بجز روان انسان بحث مي‏كند و مي‏كوشد جنبه‏هايي از انسان را، كه امكان آزمايش آن در آزمايشگاه وجود دارد، بشناسد!

اما ملاك‏هاي سلامت و بيماري رواني از ديدگاه اسلام يا به عبارت ديگر، معيارهاي شخصيت‏ بهنجار، كامل، نمونه، مطلوب و مسلمان نمونه از غير آن چيست؟

به طور كلي، مي‏توان گفت: شخصيت ‏بهنجار از نظر اسلام، شخصيتي است كه جسم و روح او متعادل باشد و نيازهاي هر كدام ارضا شود. انساني كه داراي شخصيت ‏بهنجار است، به جسم و سلامت و نيرومندي آن اهميت مي‏دهد و نيازهاي آن را در حدي كه شرع مقدس روا مي‏داند، برآورده مي‏سازد و همزمان با آن، به خدا ايمان مي‏آورد، عبادات و اموري را كه موجب رضايت ‏خدا هستند انجام مي‏دهد و از اعمالي كه موجب خشم خدا مي‏شود، اجتناب مي‏كند. بنابراين، از نظر اسلام، كسي كه پيرو هواي نفس خويش باشد، نابهنجار است و نيز كسي كه خواسته‏هاي جسماني خود را سركوب كند و با رهبانيتي افراطي و رياضتي شديد باعث ضعف جسمي خود مي‏شود و تنها به ارضاي نيازها و تمايلات معنوي مي‏پردازد نيز نابهنجار تلقي مي‏شود؛ زيرا اين ‏گونه گرايش‏هاي افراطي و تفريطي با طبيعت و فطرت انسان، مخالف و ناسازگار است.  به همين دليل، هيچ ‏كدام از اين دو گرايش به شكل‏گيري و تحقق ماهيت‏ حقيقي انسان نمي‏انجامد؛ چنان‏ كه او را به كمال حقيقي شخصيتي نيز نمي‏رساند.

الف-  ويژگي شخصيت ‏بهنجاربه ‏طور كلي، ويژگي‏هاي شخصيت‏ بهنجار و يا به تعبير اسلامي، «انسان نمونه‏» را مي‏توان در زمينه‏هاي اصلي و عمومي ذيل ذكر كرد:

يكي از كمالات لازم انسان، كه بايد در بازار دنيا كسب شود، ايمان است؛ آن ‏هم به مفهومي كه قرآن بدان قايل است؛ يعني ايمان به خدا، پيامبران ‏عليهم السلام، كتب آسماني، فرشتگان، روز قيامت و بهشت و جهنم. اين از آن روست كه انسان نيازمند به اصل برتر و هدفي عالي‏تر از زندگي فردي، شخصي و مادي خويش است كه زندگي را به خاطر آن هدف برتر و آن آرمان ما فوق شخصي بخواهد. به عبارت ديگر، انسان نمي‏تواند مطلوب ايده‏آل باشد، مگر اين ‏كه آرمان انساني داشته باشد. «آرمان انساني‏» يعني هدفي ما فوق زندگي فردي و آرزوي عالي و برتري كه بخواهد خود و جامعه‏اش را بر اساس آن بسازد.

از نظر قرآن، تنها چيزي كه مي‏تواند هدف عالي‏تر و مطلوب انساني باشد، فقط خداست؛ غير از او هيچ موجود ديگري شايستگي هدف بودن و محل ايمان بودن را ندارد. لازمه چنين ايماني تسليم است؛ تسليم در مقابل آنچه به او ايمان دارد؛ به عبارت ديگر، ايمان وقتي كامل و حقيقي است كه انسان به همان نسبت كه در مقابل آنچه به آن ايمان دارد و آرمان اوست، تسليم باشد و در مقابل غير او كافر. بنابراين، يكي از ويژگي‏هاي انسان مطلوب، ايمان و تسليم و عنصر ديگر، كفر و عصيان است (كفر به طاغوت).

به بيان ديگر، جهان از ديدگاه انسان با ايمان و خداپرست، نه مجموعه‏اي از عناصر، نيروها و قوانين كور، بلكه پيكري زنده و معنا دار است. خدا پرست آگاه، خود را در برابر هستي‏اي مي‏يابد كه مي‏فهمد، احساس مي‏كند و اراده‏اي آگاه بر آن حاكم است. فقدان خدا سيماي طبيعت را ابلهي مي‏نمايد كه انسان خود را با او بيگانه حس مي‏كند. غيبت ‏خدا، هستي را قبرستان بيكرانه‏اي مي‏كند كه انسان خود را در آن تنها مي‏يابد. هستي پوچ، زندگي را نيز پوچ مي‏سازد و ناچار انسان نيز به پوچي مي‏رسد. نمي‏توان در جهاني كه از شعور، اراده و جهت عاري است، از «مسؤوليت انسان‏» سخن گفت. مسؤوليت انسان - كه فرد را به فدا كردن و نثار جان و مالش وا مي‏دارد - اگر ريشه در عمق هستي نداشته باشد و بي‏پايه و پايگاه وجودي باشد، مفهومي ذهني و خيالي مي‏شود، در حالي‏ كه ايمان و باور به خدا، كه آفرينش را داراي شعور و هدفدار معرفي مي‏كند، طبعا ديد مثبتي به انسان در مقابل نظام كلي هستي و قوانين حاكم بر آن مي‏دهد.

عبادت خدا انجام فرايضي از قبيل نماز، روزه، زكات، حج، جهاد در راه خدا با جان و مال، ذكر خدا، توكل بر خدا و طلب بخشش از خدا يا توبه است.«عبادت‏» در اين ‏جا، به معناي سرسپردگي انسان عابد به اين ارزش‏هاست؛ تمريني است در خود سازي تا وجود سست، ناهموار، متزلزل و پر ترديد آدمي در مسير هموار و استواري قرار گيرد و خود را از حضيض به اوج بي‏نهايت و قرب به خدا برساند و با اين قرب، تخلق به اخلاق الهي پيدا كند و همه ارزش‏ها در وجودش متجلي گردد.

رفتار خوب با مردم، جود و احسان، تعاون و همكاري، وجدان ‏كاري، اتحاد و همبستگي، امر به معروف و نهي از منكر، عفو و ايثار، اجتناب از كارهاي بيهوده از جمله اين روابط است. به عبارت ديگر، آنچه بيش از هر چيز، حق را محترم، عدالت را مقدس، دل‏ها را به يكديگر مهربان و اعتماد متقابل را ميان افراد برقرار مي‏سازد و همه افراد جامعه را مانند اعضاي يك پيكر به هم پيوند مي‏دهد و متحد مي‏كند، ايمان به خداست.

نيكي به والدين و خويشاوندان، حسن معاشرت با همسر، سرپرستي خانواده و پرداخت نفقه، صله رحم و مانند آن، همگي در سايه ايمان به خدا حاصل مي‏شود؛ مثلا، در روايتي امام صادق‏ عليه السلام در زمينه خوش‏ رفتاري با والدين مي‏فرمايد: «هركه به پدر و مادر خود نگاه تند و خشم‏ آلود كند، اگر چه به وي ستم كرده باشند، خداوند نمازش را نمي‏پذيرد.» يا پيامبر اسلام‏ صلي الله عليه وآله در زمينه ازدواج مي‏فرمايد: «هركس ازدواج كند نيمي از دينش را حفظ نموده است. پس در مورد نيم ديگرش تقواي الهي پيشه كند.» يكي از علل اين‏ كه در اسلام ازدواج يك عمل مقدس و عبادت به شمار مي‏آيد، با اين ‏كه از مقوله لذات و شهوات است، آن است كه ازدواج اولين قدم انسان از خود پرستي و خود دوستي و خود محوري به سوي غيردوستي است.

بردباري، صداقت، عدالت، امانت ‏داري، وفاي به عهد، پاك‏ دامني، فروتني، عزت نفس، سخت ‏كوشي در گرفتن حق، قدرت اراده، حاكميت و تسلط  بر هوا و شهوت نفس و خود راي نبودن از جمله ويژگي‏هاي اخلاقي انسان نمونه و كامل است كه قرآن معرفي نموده است.

از جمله اين ويژگي‏هاست: خدا دوستي، ترس از عذاب خدا، اميد به رحمت او، مردم دوستي و خيرخواهي نسبت‏ به آنان، مهرباني، فرو خوردن خشم و مهار غضب، تجاوز نكردن به حقوق ديگران، حسد نبردن به آنان، سرزنش نفس، احساس پشيماني در صورت ارتكاب گناه، پرهيز از غيبت و تهمت و پرهيز از استهزاي آنان. انسان كاملي كه اسلام معرفي مي‏كند قلبش سرشار از امنيت، اميد و آرامش است، مي‏تواند بدي‏ها را با خوبي‏ها دفع نمايد و كينه و خشم خود را فرو نشاند؛ زيرا پيامبرگرامي ‏صلي الله عليه وآله فرموده است: «كسي كه خشم خود را - در حالي ‏كه قادر بر اعمال آن است - فرو نشاند، خداوند متعال قلب او را از امنيت  و ايمان سرشار مي‏سازد.» (11)

تفكر در هستي و آفرينش، طلب معرفت و دانش و پيروي نكردن از ظن و گمان از ويژگي‏هاي انسان كامل است؛ انساني كه اهل تفكر باشد و بتواند در مورد مسائل كلي عالم فكر كند و به دقايق رموز عالم پي ببرد و قدرت تجزيه و تحليل در مسائل را داشته باشد.

اخلاص در عمل و خوب كاركردن، وجدان‏ كاري، تلاش فعالانه و مجدانه براي كسب روزي حلال، مبارزه با فقر، فساد، تبعيض و مراعات ضوابط از اين صفات است.

ب-  ويژگي‏هاي شخصيت نابهنجارويژگي‏هاي انسان كامل و نمونه و به تبع آن، معيارهاي سلامت رواني از ديدگاه اسلام بيان گرديد. اما معيارهاي بيماري رواني و ويژگي‏هاي انسان نابهنجار و به تعبير قرآني، انسان‏هايي كه در قلوب آن‏ها مرض است، گرچه تا حدي از راه مقابله با معيارهاي سلامت رواني فهميده مي‏شود، اما به اختصار بعضي از آن‏ها ذكر مي‏شود. ويژگي‏هايي كه در اين‏ جا ذكر مي‏شود مربوط به دو دسته انسان‏هاي نابهنجار است: كافران، منافقان.

ب- منافقان: عدم اتخاذ موضعي مشخص در برابر توحيد، اظهار ايمان در ميان مسلمانان و اظهار كفر و شرك در ميان مشركان.

ب- منافقان: انجام عبادات از روي ريا و بدون اعتقاد قلبي و انجام نماز از سر كسالت و تنبلي.

ب- منافقان: امر به منكر و نهي از معروف، فتنه‏انگيزي از طريق پخش شايعه در ميان مسلمانان، تمايل به فريب مردم، سوگند خوردن براي باوراندن سخنان خود به ديگران، آراستگي از نظر ظاهر، قيافه و لباس تا جلب توجه كنند و ديگران را تحت تاثير قرار دهند.

ب- منافقان: عدم اعتماد به نفس، پيمان ‏شكني، ريا، ترس، دروغ، بخل و سودجويي، پيروي از هواي نفس و فرصت ‏طلبي.

ب- منافقان: نفرت و كينه نسبت ‏به مسلمانان، ترس از مؤمنان و هراس از مرگ.

6- ويژگي‏هاي عقلاني و شناختي:

الف- كافران: جمود فكري و ناتواني در ادراك و تعقل، مُهرزدگي بر دل‏هاي آن‏ها، تقليد كوركورانه از عقايد و سنت‏هاي نادرست پدران و فريب دادن خود.

سير به سوي كمالحال ممكن است اين سؤال مطرح شود كه اگر كسي بخواهد در جهت‏ سير تكاملي قرار بگيرد و انسان كاملي شود، بايد از كجا شروع كند و چه ابزار و وسايلي در اختيارش قرار دارد؟

الف- مراحل سيرپاسخي كه عرفاي اسلامي و علماي اخلاق و تربيت اسلامي به اين سؤال داده‏اند اين است كه نقطه آغازين اين حركت و مراحل سير انسان به سوي كمال - و به سوي خدا - گذر از چهار مرحله مي‏باشد:

يعني مرحله آراستن ظاهر به شريعت اسلامي و انجام واجبات و ترك محرمات.  بنابراين كسي كه آلوده به گناه است، هنوز اولين گام را در سير تكاملي برنداشته است.

يعني دور ريختن صفات ناپسند جا گرفته در باطن انسان و به تعبير ديگر، پيراستن خويش از اوصاف نكوهيده و ناستوده و مذموم. اين صفات ناپسند همانند مردابي هستند كه اگر انسان مواظب نباشد، بوي تعفن آن، تمام وجود او را در بر مي‏گيرد.

ب- صفات سير و سلوكي: مانند ايمان و معرفت پروردگار، عزم بر بندگي، توكل و تقوا.

يعني مرحله فاني ‏شدن در خدا، نابود شدن غير خدا از ديد و مشاهده انسان، مرحله مخاطبه و مكالمه انسان با خدا و مرحله حضور بي‏حجاب؛ يعني مرحله‏اي كه حجاب بين بنده و پروردگارش برداشته مي‏شود و او چنان جذب پروردگارش مي‏شود كه جميع ما سوا به چشم او نمي‏آيد. اين مرحله، مرحله «انسان كامل‏» شدن است.

ب- ابزار سيراما ابزار و وسايلي كه در اختيار انسان قرار دارد تا او را در جهت رسيدن به كمال ياري دهد، از نظر اسلام «مراقبه‏» به همراه لوازم آن مي‏باشد. به بيان ديگر، از نظر اسلام، اگر كسي بخواهد خود سازي كند و به كمال شايسته خود برسد، يكي از مهم ‏ترين ابزارها، «مراقبه‏» است، منتها موفقيت در مراقبه، متوقف بر لوازمي است كه توضيح هر يك به اختصار در ذيل مي‏آيد:

يعني انسان ابتدا بايد با خودش قرارداد و پيمان ببندد كه طبق برنامه‏اي عمل كند؛ بدين ‏گونه كه تصميم بگيرد و بخواهد كه از رفتار، گفتار و انديشه‏هاي غيرالهي، فاصله بگيرد و به رفتار، گفتار وانديشه‏هاي الهي نزديك‏ تر شود و به تدريج، «خوي الهي‏» به خود بگيرد.

يعني انسان در طول زندگي، مدام مراقب حال و وضع خود باشد تا مطابق پيماني كه با خود بسته، عمل كند و - به اصطلاح - خود را به دست امواج هوا و هوس نسپارد، بلكه از حالت انفعالي خارج شود و موضعي فعال پيدا كند تا به تدريج، بتواند نقشي را كه شايسته است در هدايت ‏سرنوشت‏ خود و ديگران بر عهده بگيرد. چنين فردي لازم است در زندگي فردي هدفمند باشد و اهداف الهي را ماوراي ساير اهداف زندگي خود قرار دهد. البته ميزان موفقيت انسان در جهت مهار و تعديل و مواظبت از اعمال خود، علاوه بر سعي و تلاش و دقت او با مراتب ايمان، تقوا و توجه او به خدا متناسب است.

يكي از لوازم موفقيت در مراقبه اين است كه سالك در آخر هر روز، زمان مناسبي را  براي رسيدگي به اعمال روزانه خود اختصاص دهد و از خود حساب بكشد كه آيا مطابق پيماني كه بسته است عمل كرده يا نه؟ هدف از اين كار عبارت است از كاهش تدريجي عادات رذيله و زشت مانند حسد، غيبت، تهمت، ريا و منفي‏ گرايي و افزايش تدريجي عادات نيكو همچون اخلاص، هم‏ دلي، نوع ‏دوستي و ايثار. در اين مرحله، اگر سالك مطابق پيمان عمل كرده باشد، بايد شكر و سپاس الهي به جاي آورد و سجده شكر انجام دهد.

اگر سالك مطابق عهد و پيماني كه بسته عمل نكرده باشد، پاي «معاتبه‏» به ميان مي‏آيد؛ يعني بايد خود را ملامت كند و مورد سرزنش و عتاب قرار دهد كه چرا پيمان ‏شكني كرده؛ پس توبه و استغفار كند كه ديگر پيمان ‏شكني نكند.

اگر سالك مطابق قول و قراري كه بسته عمل كرده، اما مقدار كمي هم تخلف داشته باشد، مساله «معاقبه‏» مطرح مي‏شود، يعني بايد خود را رنج دهد و عقاب نمايد و از بعضي از نعمت‏ها محروم سازد؛ مثلا، اگر قرار گذاشته  بوده تفريح كند، به سبب خلافي كه انجام داده خود را از تفريح محروم سازد.

بدين ‏سان، به تدريج، شخص مهار نفس خود را در دست مي‏گيرد و آن را در مسير مطلوب، كه همان مسير الهي شدن تدريجي است، هدايت مي‏نمايد.

راهكارعمليبا استفاده از ابزارهاي شش‏ گانه، «برگه ثبت فعاليت‏هاي روزانه‏» اي تنظيم گرديد و در اختيار 200 دانشجوي دختر (12) قرار داده شد تا اعمال، رفتار و حتي افكار خود را به مدت دو هفته زير ذره ‏بين قرار دهند و ثبت نمايند. نتيجه اين كار پس از دو هفته، به اعتراف خود دانشجويان بسيار سودمند بود؛ چون آنان توانسته بودند به نقاط ضعف و قوت خود بهتر پي ببرند و در جهت مهار و از بين بردن يا تقويت آن‏ها تلاش كنند.

دستور اجرااز آزمودني خواسته مي‏شود به مدت دست‏ كم دو هفته، كارهاي خوب خود را - مانند خيرخواهي، ايثار، احترام به والدين، صله رحم و خواندن نماز سر وقت - و همچنين كارهاي نا شايست ‏خود را - مانند غيبت، دروغ، حسادت، پرخاشگري و قضا شدن نماز - در هر روز، در ستون‏هاي برگه ثبت فعاليت‏هاي روزانه به تفصيل يادداشت كند. سپس در پايان هر روز (پيش از خواب) به محاسبه اعمال روزانه‏اش بپردازد و ببيند كه چقدر سود و زيان كرده است. اگر پس از محاسبه، مشاهده نمود كه كارهاي شايسته‏اي انجام داده است، در اين صورت، سجده شكر به جا آورد و از خدا بخواهد كه به او توفيق دهد كارهاي شايسته بيشتري انجام دهد و اگر مشاهده نمود كه كارهاي بدي نيز انجام داده است، در اين صورت، توبه و استفغار نمايد و از خدا بخواهد كه او را به خاطر انجام اعمال نا شايست، ببخشد. بهتر است انجام سجده شكر و توبه و استغفار همراه وضو باشد، همچنين بهتر است ابزارهاي شش‏ گانه (مشارطه، مراقبه، محاسبه، معاتبه، معاقبه و مجاهده) هميشه در ذهن حاضر باشد تا سالك بداند چه قول و قرارهايي با خود گذارده است.

در صورت انجام كار بد: توبه و استغفار.

12- دانشجويان مجتمع دانشگاهي ولي‏عصر (عج) - تهران.