تعريف :
کبد (Liver) بزرگترين غده بدن است و بعد از پوست بزرگترين عضو بدن است که در زير پرده ديافراگم قرار گرفته است. کبد در بسياري از اعمال متابوليکي بدن از جمله پروتئين سازي و سم زدايي شرکت دارد.
80 درصد سلولهاي کبدي را هپاتوسيتها تشکيل ميدهند. هپاتوسيتها ، چربي و قند را ذخيره ميکنند. علاوه بر اين تهيه آلبومين ، پروترومبين و فيبرينوژن به عهده هپاتوسيت است. کبد داراي چهار لوب ناقص جداگانه است که با يک بافت پيوندي بسيار نازک به نام کپسول گليسون احاطه شده است. سطح آن با صفاق پوشيده شده است. ناف کبد براي ورود رگهاي خوني و خروج صفرا بکار ميآيد. دو نوع جريان خون دريافت ميکند. مقدار زياد آن از طريق وريد باب (از روده ، معده و طحال) وارد کبد ميشود و مقدار خيلي کمي خون از طريق شريان کبدي به کبد ميرسد.

بافت اصلي کبد توسط بافت پيوندي به لوبول تقسيم نشده است. هپاتوسيتها به شکل صفحات سلولي يا تيغه ، در اطراف ، در محور فضاي پورت و وريدچه مرکزي قرار دارند. فضاي پورت شامل وريد باب ، شريان کبدي و مجراي صفراوي است. علاوه بر اين رگهاي لنفي و اعصاب نيز در اين ناحيه ديده ميشود. سلولهاي کبدي در بدن اعمال زيادي را انجام ميدهند مانند شرکت در ساختن پروتئينها ، ذخيره سازي مواد مورد نياز ، اعمال متابوليک ، سم زدايي و غير فعال کردن مواد مضر و توليد و ترشح صفرا.

فضاي سه گوشي است که در رئوس لبولهاي مجاور ديده ميشود. هر فضاي پورت پر از بافت همبند و حاوي شريان ، وريد و مجراي صفراوي است. وريد موجود شاخهاي از وريد باب و شريان موجود شاخهاي از شريان هپاتيک است. مجراي صفراوي ، صفراي مترشحه توسط سلولهاي کبدي را دريافت ميکند.

سلولهاي کبدي در هر لبول بهم پيوسته و صفحاتي را تشکيل دادهاند که به صورت شعاعي از مرکز به محيط کشيده شدهاند. صفحات کبدي توسط سينوزوئيدها از يکديگر جدا شدهاند. هر سلول در دو سطح خود با هپاتوسيتهاي مجاور و در طح ديگرش با سينوزوئيدها در تماس ميباشند.

سينوزوئيدها ، کانالهاي عروقي وسيعي به قطر 30 - 10 ميکرومتر ميباشند که در حد فاصل صفحات کبدي قرار گرفتهاند. خون را از شريانها و وريدهاي توزيع کننده دريافت و در مرکز لبول به وريد مرکزي تخليه ميکنند.

در وسط هر لبول قرار گرفته و خون سينوزوئيها را دريافت ميکند. از نظر ساختماني سلولهاي آندوتليال پوشاننده وريد مرکزي بوسيله الياف رتيکولر پشتيباني ميشوند.

وريد باب يا پورت که 75 درصد خون کبدي را تامين ميکند حاصل مواد غذايي جذب شده در دستگاه گوارش ميباشد. اين وريد از ناف کبد وارد و انشعابات آن در فضاي پورت ، وريدهاي پورتال يا بين لبولي ناميده ميشوند و انشعاب وريدهاي پورتال در محيط لبولها منتشر شده و وريدهاي توزيع کننده را بوجود ميآورند. از وريدهاي توزيع کننده انشعاباتي به نام وريدچههاي ورودي خارج و به سينوزوئيدهاي کبدي منتهي ميشود. خون سينوزوئيدها به وريد مرکز لبولي تخليه ميگردد. از بهم پيوستن اين وريدها ، وريدهاي تحت لبولي بوجود ميآيد. از بهم پيوستن اين وريدها هم وريد کبدي بوجود ميآيد که آن نيز بنوبه خود ، خون را به بزرگ سياهرگ زيرين ميريزد.

شريان کبدي که شاخهاي از شريان سيلياک ميباشد، خون اکسيژندار را به کبد حمل ميکند. شريان کبدي نيز از ناف کبد وارد و انشعابات آن مسير وريد پورتال را طي کرده و انشعابات نهايي آنها شريانچههاي ورودي را بوجود ميآورند که خون خود را به درون سينوزوئيدها ميريزند. در سينوزوئيدها خون شرياني و وريدي مخلوط شده و به وريد مرکزي تخليه ميشود.

هپاتوسيتها ، سلولهاي بزرگي هستند با يک يا دو هسته که هسته آنها درشت ، کروي ، روشن و داراي هستک مشخص ميباشند. سلولهاي کبدي يکي از پرکارترين سلولهاي بدن هستند که هر سلول به تنهايي هم به عنوان يک غده مترشحه داخلي و هم به عنوان يک غده مترشحه خارجي عمل ميکند. با ميکروسکوپ الکتروني ، سلول کبدي داراي شبکه آندوپلاسمي دانهدار و صاف بسيار گسترده ، دستگاه گلژي توسعه يافته ، ريبوزومهاي آزاد ، ميتوکندريهاي فراوان و ليزوزوم ميباشد. سطوحي از سلول کبدي که در مجاورت سينوزوئيدها قرار دارند حاوي ميکرويليهاي متعددي هستند و سطح تماس هپاتوسيت با خون را افزايش ميدهند. سطحي از هپاتوسيت که در مجاورت هپاتوسيت ديگر قرار دارد داراي فرورفتگي ناودان مانندي است که کاناليکول صفراوي را بوجود ميآورد.

سلولهاي کبدي پروتئينهاي متعددي را سنتز و بطور مداوم به خون ترشح ميکنند که از جمله آنها ميتوان آلبومين ، پروترومبين ، فيبرينوژن ليپو پروتئينها و هپارين را نام برد.

سلولهاي کبدي قارد به ذخيره سازي مواد مختلفي ميباشند که از جمله آنها ميتوان تري گليسريدها ، گليکوژن و ويتامينها را نام برد. تجمع چربي زياد در هپاتوسيتها باعث پيدايش شرايطي به نام کبد چرب ميگردد که قابل برگشت است.

از مهمترين اعمال متابوليک سلولهاي کبدي ، گلوکونئوژنز يا تبديل چربيها و اسيدهاي آمينه به گلوکز و دآميناسيون اسيدهاي آمينه براي توليد اوره است.

سلولهاي کبدي با استفاده از آنزيمهاي شبکه آندوپلاسمي صاف خود و به طرق اکسيداسيون و متيلاسيون ، مواد متعددي نظير الکل ، استروئيدها ، باربي توراتها را غير فعال ميسازند.

توليد و ترشح صفرا از اعمال خارجي کبد ميباشد. مهمترين اجزاي تشکيل دهنده صفرا ، علاوه بر آب و الکتروليتها اسيدهاي صفراوي و بيلي روبين ميباشد. بيلي روبين حاصل از تجزيه هموگلوبين که به صورت غير محلول در آب و خون وجود دارد، توسط هپاتوسيتها گرفته شده و به صورت محلول در آب درآمده و به کاناليکولهاي صفراوي ترشح ميشود.

با آنکه سلولهاي کبدي داراي عمري طولاني هستند ولي قدرت ترميم (Regeneration) فوق العادهاي دارند. بطوري که موشها قادرند 75 درصد کبد خود را در يک ماده ترميم کنند. با وجود اين قدرت ترميم کبد در انسان محدود است. عاملي که تقسيم سلولهاي کبدي را پس از رسيدن به حجم اصلي خود مهار ميکند، کالون (Chalone) ناميده ميشود. کالون توليد شده در هر عضو متناسب با تعداد سلولهاي تشکيل دهنده آن عضو ميباشد. در صورت کاهش تعداد سلولها ، کاهش مقدار کالون محرک تقسيم سلولها ميباشد.

اختلال در ترشح يا دفع صفرا باعث افزايش بيلي روبين خون و بروز بيماري يرقان ميگردد. اگر بيماري يرقان در اثر آسيب سلولهاي کبدي بروز نمايد يرقان هپاتيک ناميده ميشود. ولي اگر از انسداد مجاري صفراوي مثل تشکيل سنگهاي صفراوي يا پيدايش تومور ، ناشي شود آن را يرقان انسدادي مينامند. در صورتي که به علت هموليز زياد گويچههاي قرمز مقدار بيلي روبين توليد شده به حدي باشد که کبد نتواند همه بيلي روبين را به صورت محلول درآورده و دفع نمايد، يرقان را يرقان هموليتيک گويند.

اين بيماري نتيجه از بين رفتن بافت کبدي و جانشين شدن آن توسط بافت پيوندي است که در آن کبد سفت ميشود. علت سيروز استعمال مشروبات الکلي ، اختلال مزمن و طولاني دستگاه گوارش و آتروفي حاد زرد کبد است. سيروز کبد با بياشتهايي ، اختلال در عمل هضم ، نفخ شکم ، خارش پوست و يرقان شروع ميشود. گاه خونريزي مري و استفراغ نخستين علامت سيروز کبد را تشکيل ميدهد. جهت متوقف ساختن پيشروي بيماري پرهيز غذايي و دادن ويتامين مفيد است.

در بين ارگانهاي بدن كبد بزرگترين و يكي از مهمترين آنهاست. برخي حتي كبد را معادل قلب دوم ميدانند. اين عضو بزرگ و حياتي بين 5/1 تا 5/2 كيلوگرم وزن داشته و حجم عمدهاي از فضاي سينه و بالاي شكم را اشغال ميكند. كبد به علت وظيفهاي كه در تنظيم و ذخيرهسازي مواد غذايي دارد تمام خوني را كه از دستگاه گوارش برگشته و حاوي مواد غذايي است درياقت ميكند. به علت همين خونرساني وسيع رنگ آن معمولآً قرمز تيره بوده و در بين عوام به “جگر سياه” مشهور است.

كبد در قسمت بالا راست شكم قرار دارد. مرز داخلي قفسه سينه و شكم را ماهيچهاي پرده شكل به نام ديافراگم تشكيل ميدهد كه در حالت عادي به صورت گنبدي شكل است. كبد سمت راست و زير اين گنبد را كاملاً اشغال ميكند. به همين علت است كه با وجود آن كه كبد ارگاني شكمي است در لمس سطحي زير قفسه سينه لمس ميشود و در حالت عادي قسمت بسيار كوچكي از آن به نظر داخل شكم ميآيد. اين نحوه قرارگيري باعث شده تا دندههاي تحتاني پوشش محكم و مناسبي براي كبد فراهم آورده و مانع آسيب ديدن آن در اثر ضربات خارجي به شكم شوند.

كبد از تعداد زيادي سلول تخصص يافته براي اعمال مختلف ترشحي تشكيل شده است. قرارگيري سلولهاي كبد به صورت دستههاي سلولي به دور يك مجراي مركزي است. اين مجرا وظيفه تخليه ترشحات صفراوي كه توسط سلولهاي كبد ساخته شده را به عهده دارد. اين مجاري كم كم به يكديگر پيوسته و مجاري صفراوي داخل كبدي را تشكيل ميدهند. با توجه به آن كه كبد از نظر ظاهري به دو قسمت (يا لوب) راست و چپ تقسيم ميشود، مجاري صفراوي پس از خروج از هر لوب به همان نام خوانده ميشوند يعني مجاري صفراوي راست و چپ. اين مجاري خارج كبدي محسوب شده و به يكديگر ميپيوندند و مشتركاً به كيسه صفرا تخليه ميشوند.

كيسه صفرا به شكل گلابي معكوس بوده كه تقريباً در قسمت مياني كبد و چسبيده به آن قرار دارد. مجراي كبدي مشترك ترشحات صفراوي ساخته شده در كبد را به كيسه صفرا ميريزد.

كيسه صفرا سه وظيفه عمده دارد. اولاً محلي براي ذخيره صفراست. اين ماده مداوماً در كبد توليد ميشود ولي فقط توليد ولي فقط در لحظات مورد نياز بايد به داخل روده ترشح شود. بنابر اين كيسه صفرا اين مايع را جمعآوري كرده و در موقع مناسب در پاسخ به هورمونهاي مسئول منقبض ميشود. دومين كار كيسه صفرا انقباض آن در موقع مناسب است كه باعث رانده شدن صفرا به روده ميشود. سومين كار كيسه صفرا تغليظ صفرا است. در مدتي كه صفرا در كيسه ميماند مايعات اضافي آن جذب شده و بدين ترتيب كيسه صفرا مانع از دست رفتن حجم زيادي از مايع ميشود.

ويتامينها به دو دسته كلي محلول در آب (مثل ويتامين C و گروه B) و ويتامينهاي محلول در چربي (A، D، E و K) تقسيم ميشوند. بديهي است كه گروه اول همراه آب و گروه دوم همراه چربي جذب ميشوند. بنابر آنچه در قسمت الف اين بخش آمد هضم و جذب ويتامينهاي محلول در چربي تحت تأثير كبد خواهد بود. مضاف بر آن ذخيرهسازي اين ويتامينها به ويژه D و K نيز در كبد انجام ميشود. از طرف ديگر ويتامين 12B كه در خونسازي و سلامت دستگاه عصبي حائز اهميت بسيار است نيز منحصراً در كبد ذخيره ميشود. به همين علت است كه جگر منبع سرشاري از انواع ويتامينها ميباشد.

آنزيمها موادي هستند كه واكنشهاي شيميايي را تسهيل و تسريع ميكنند. بسياري از آنزيمها نقش انتقال گروههاي شيميايي از يك مولكول به مولكول ديگر را برعهده دارند و به اين ترتيب عملكرد مولكولها را تغيير ميدهند. از مهمترين آنزيمهاي كبدي ميتوان به آسپارتات آمينو ترانسفراز (AST) و آلانين آمينو ترانسفراز (ALT) اشاره كرد. اين آنزيمها در داخل و يا در غشاي سلولهاي كبدي قرار دارند و وظايف خود را انجام ميدهند. تخريب سلولهاي كبدي باعث رهايي اين آنزيمها در جريان خون و بالا رفتن سطح آن ميشود.

يكي از مواد شيميايي كه برخي روزانه و به دلخواه وارد بدن ميكنند الكل است. اين ماده به سرعت از مخاطات جذب شده و به كبد ميرسد. در كبد فعل و انفعالاتي روي آن انجام ميشود تا به مواد بيضررتر تبديل و قابل دفع شود. در صورتي كه حجم الكل مصرفي از حدي بيشتر باشد كبد و سيستم آنزيمي آن توان تصفيه را از دست ميهند. بنابر اين مواد خطرناكي از الكل ساخته شده و تجمع مييابند. از اين مواد ميتوان به استالدئيد كه ماده شيميايي بسيار فعالي است اشاره كرد. اين ماده شيميايي سميت خاصي براي سلولهاي كبدي دارد و به اين ترتيب باعث مرگ سلولهاي كبدي ميشود. بنابر اين مصرف الكل خطر زيادي براي سلامت كبد داشته و امروزه يكي از مهمترين معضلات پزشكي در جهان غرب را تشكيل ميدهد.

بعضي از داروها سيستمهاي آنزيمي كبد را فعالتر ساخته و در مقابل برخي ديگر فعاليت اين سيستمها را كاهش ميدهند از طرف ديگر برخي داروها داراي سميت كبدي مستقيم هستند. از اين گروه ميتوان به داروي بسيار پرمصرف استامينوفن اشاره كرد كه در صورت مصرف بيش از اندازه و خودسرانه ميتواند منجر به آسيبهاي سخت كبدي بشود. داروي ديگر نوعي گاز بيهوشي به نام هالوتان است كه باعث درگيري كبد به صورت حاد شده و چند روزي بيمار را گرفتار ميسازد.

در دوران جنيني و تا زماني كه هنوز مغز استخوان فعال نشده كبد يكي از مهمترين مراكز توليد گلبولهاي قرمز است. پس از تولد يان نقش كمرنگ شده و تأثير كبد در خونسازي، فقط فراهم كردن شرايط محيطي مناسب و سهم انداكي از ترشح هورمون خونساز به نام اريتروپويتين است كه فعاليت مغز استخوان را تشديد ميكند. در صورت بروز كم خونيهاي شديد و مزمن در حدي كه مغز استخوان توان جبران نداشته باشد كبد مجدداً فعال شده و در خونسازي شركت ميكند. مثلاً در بيماران هموفيلي و تالاسمي بخشي از خونسازي به عهده كبد است و به همين علت كبد در اين بيماران بزرگ ميشود.