در شماره پيشين از مهاجرت اسماء بنت عميس به حبشه و سالها مجاهدت و تلاش‏و تربيت فرزندانش كه از سلاله جعفر بن‏ابيطالب بودند، سخن گفتيم.
در اين بخش به گوشه‏اى از ارتباط اسماء بنت عميس با فاطمه(س) در دوران‏«بعد از مهاجرت به مدينه‏» اشاره مى‏كنيم.
از سال هفتم هجرى همزمان با بازگشت مهاجران از حبشه تا آخرين لحظه حيات فاطمه زهرا، اسماء در كنار حضرتش بوده و تاثير اين همنشينى را مى‏توان در منش اجتماعى و سياسى وى نظاره كرد. تقرب دختر عميس در نزد فاطمه(س) در اين دوران (حيات رسول الله - غصب ولايت) تا بدان حد بود كه; اسماء را با لقب مادر خطاب مى‏كرد. مصاحبتهاى پرثمر با بانوى دو سرا موجب شد اسماء از خرمن وجود يگانه فرزند پيامبر خوشه‏ها بچيند و درسهاى گرانبها بياموزد. از آن جمله اين روايت مربوط به وقايع دوران حيات رسول(ص) است:
لباس ستمگران
امام زين‏العابدين(ع) فرمود: اسماء به من گفت: نزد جدتان فاطمه(س) بودم او گردنبندى بر گردن آويخته بود كه شوهرش على بن‏ابيطالب از سهم غنايم جنگى خويش تهيه كرده بود. وقتى پيامبر به خانه وى آمد و چشمش به آن افتاد فرمود: اى فاطمه، تو را اين عنوان كه بگويند دختر محمد(ص) است فريب ندهد، در حالى كه بر تن تو لباس ستمگران باشد. رسول خدا آنگاه خانه را ترك كرد. فاطمه(س) بى‏درنگ گردنبند را درآورد و با پول آن بنده‏اى خريد و در راه خدا آزاد كرد. وقتى اين خبر به گوش پيامبر رسيد بى‏اندازه مسرور شد.
محرم اسرار
او به دليل تقرب زياد و دفاع از حق و حقيقت گاه از مخفى‏ترين امور خانوادگى زهرا(س) مطلع مى‏شد و پيامبر نيز مطالبى به وى مى‏گفت. او مى‏گويد: از فاطمه شنيدم كه فرمود: در نخستين شبى كه على نزد من آمد شنيدم كه زمين با وى سخن مى‏گفت و او نيز با زمين گفتگو كرد. فردا صبح اين واقعه را به پدرم رسول‏الله(ص) گفتم. او به سجده افتاد و مدتى طولانى در سجده ماند. آنگاه برخاست و فرمود: اى فاطمه، تو را به پاكى نسل بشارت باد! خداوند على را بر ساير خلق برترى بخشيده و به زمين امر كرده او را از خبرهاى خود و آنچه بر زمين از شرق تا مغرب است مطلع سازد.
برخى يا دسته‏اى از روايات نيز بازگوكننده نحوه و كيفيت ارتباط زهرا(س) و اسماء بعد از رحلت رسول اكرم مى‏باشد، برخى از اين روايات چنين است.
خواب فاطمه
بعد از آخرين سفر حج كه به حجة الوداع مشهور شد، حال پيامبر دگرگون شد و قوايش به تحليل رفت. فاطمه(س) از تصور فراق پدر به گريه مى‏افتاد و تاب و توان از دست مى‏داد. پيامبر به او فرمود: تو اولين شخصى هستى كه به من ملحق خواهى شد. بعد از اين واقعه جانگداز شبى فاطمه خوابى ديد كه پدر به سوى او متوجه شد.
او خوابش را به اميرمؤمنان(ع) تعريف كرد و از او عهد گرفت كه وقتى از دنيا رفت‏به غير چند نفر اين خواب را نگويد كه اسماء بنت عميس يكى از آنها بود.
گواه بر حق
توجه به قداست و پاكى خاندان رسول اكرم(ص) همواره اسماء را از لغزش و پيروى هوا و هوس و طرفدارى از باطل هر چند نزديكترين شخص به وى باشد، بازمى‏داشت. به همين علت در ماجراى فدك نيز به شدت از زهرا(س) حمايت كرد، حال آنكه در همان زمان همسر خليفه بود.
فدك نام روستا و سرزمينى در 140 كيلومترى شمال مدينه است. از حسن واقعه مساله واگذارى زمينهاى فدك در همان زمان برگشت پيامبر از جنگ خيبرروى داد. مؤلف كتاب «حبيب السير» مى‏گويد: «نقل است در آن وقت كه حضرت مقدس نبوى(ص) به نواحى خيبر رسيد صحيحة بن‏مسعود را به جانب فدك ارسال فرمود تا اهالى آن موضع را به اسلام دعوت كند. و از وخامت عاقبت تمرد تحذير نمايد».
بعد از قيل وقال مهم بر آن قرار يافت كه اهل فدك نصف ارض خود را به رسول خدا(ص) مسلم دارند و نصف ديگر از ايشان باشد. پس جبرئيل فرود آمد و گفت: حق تعالى مى‏فرمايد: حق خويشان بده. رسول گفت: خويشان كيستند و حق ايشان چيست؟ جبرييل گفت: فاطمه است. حوايط (باغها) فدك را به او بده و آنچه از آن خدا و رسول است در فدك هم به او بده. پيغمبر(ص) فاطمه(س) را خواند و از براى او حجتى نوشت و آن وثيقه بود كه بعد از وفات رسول(ص) پيش ابوبكر آورد و گفت:
اين كتاب رسول خدا(ص) است كه از براى من و حسن و حسين نوشته است.
فدك را پيامبر(ص) به فاطمه زهرا(س) بخشيده بود و خلفاء بعد از رحلت وى با انگيزه‏هاى سياسى در صدد برآمدند اين زمين‏ها را از دست وى خارج سازند تا شايد طرفداران اميرمؤمنان(ع) در تنگناى اقتصادى قرار گيرند. عمده دستاويز شريك خليفه براى برنگرداندن فدك به فاطمه(س) حديثى بود كه تنها راوى خود عمر بن‏خطاب بود. او مى‏گفت: از پيامبر شنيده است كه «نحن معاشر الانبياء لانورث، ما تركناه صدقه‏» عده‏اى بر ناروا بودن اين ادعا آگاه بودند. وقتى اصرار حكومت‏بر آوردن شاهد را مشاهده كردند اين افراد بر بى‏پايگى آن ادعا گواهى دادند: على(ع)، حسن(ع)، حسين(ع)، فاطمه(س) ام‏سلمه، ام‏ايمن، و اسماء بنت عميس شاهدان صادق اين محكمه بودند. عمر گفت: ام‏ايمن و اسماء بنت‏عميس زن هستند و شهادت آنها به جاى شهادت يك نفر حساب مى‏شود و على، حسن، حسين و فاطمه طرف نفع هستند! بقيه هم كنيز و از بستگان آنهايند. و به اين طريق از برگرداندن فدك جلوگيرى كرد.
فشارهاى جسمى و جسارتهايى كه حاكمان وقت در حق فاطمه(س) روا داشتند تا آن زمان بى‏سابقه بود و همين زجرها يگانه يادگار رسول‏الله را در ضعف و بيمارى جسمى و روحى گرفتار ساخت.
حديث غربت زهرا(س)
در اين دوران سخت و دردناك كه هر روز حادثه‏اى ناگوارتر از روز قبل رخ مى‏داد. اسماء به نزد فاطمه(س) مى‏رفت و نهايت تلاشش را براى بهبودى روحى و جسمى دختر رسول خدا(ص) به كار مى‏بست. اما فاطمه، زخمهايش عميق‏تر از آن بود كه با استراحتى چند روزه بهبود يابد. سرور زنان لب به سخن گشود و رو به اسماء فرمود: اسماء گوشت تنم آب شده است. دوست ندارم آنچنان كه زنان را بعد از مرگ زير پارچه‏اى قرار مى‏دهند كه حجم بدنشان معلوم مى‏شود و هر بيننده مى‏فهمد كه پيكر متعلق به زن است‏يا مرد، با من رفتار كنند.
اسماء لختى انديشيد و گفت: آن زمان كه در حبشه بوديم اهل آنجا چيزى ساخته بودند كه جنازه را با آن حمل مى‏كردند. اگر مى‏خواهيد براى شما بسازم. فاطمه نالان از درد پهلو كه هر روز بيشتر آزارش مى‏داد فرمود: آنچه مى‏دانى بكن.
اسماء سريرى خواست و آن را به رو انداخت آنگاه چند چوب خرما خواست و آنها را به ستونهاى سرير كشيد و محكم ساخت و پارچه‏اى به روى آن انداخت و گفت: اهل حبشه مثل اين را درست مى‏كنند.
دخت آفتاب كه از زمان رحلت پدر تا كنون خنده‏اى بر لبش ديده نشده بود لبخندى زد و فرمود: خدا تو را از آتش جهنم محفوظ بدارد اى اسماء.! مثل همين را بساز. و فرمود: سرير خوبى است چون مرد و زن در آن تشخيص داده نمى‏شوند. بر اساس روايت زيد بن‏على فاطمه(س) سخن خود را اينگونه آغاز كرد «اى مادر، زنان را مى‏بينم كه وقتى آنها را حمل مى‏كنند از زير كفنها نمايانند.» آن روزها اسماء همچون پروانه‏اى بر گرد وجود دختر رسول(ص) مى‏گشت و بانوى دو جهان نيز بيش از هر كس ديگر از وى يارى مى‏خواست. روزى فرمود: اى اسماء هنگام وفات رسول خدا(ص)، جبرئيل چهل درم كافور بهشتى آورد و حضرت آن را به سه قسمت تقسيم كرد، بخشى براى خود، قسمتى براى من و سهمى نيز براى على(ع). اكنون سهم مرا بياور و بر بالينم بگذار.
وقتى مريضى شدت يافت ام‏ايمن و اسماء را خواست تا اميرمؤمنان(ع) را بيابند. اسماء همچنان در خدمت فاطمه(س) بود. آن روز حالش نسبتا بهتر شده بود. مقدارى آب خواست تا خود را شستشو دهد. اسماء آب مهيا ساخت و فاطمه به بهترين صورت خود را شستشو داد، لباسهاى نو بر تن كرد و فرمود: بسترم را در وسط خانه پهن كن و بقيه هنوط پدرم را نيز بياور و بالاى سرم بگذار. آنگاه غسل كرد و با هنوط خود را معطر نمود. كفن خود را خواست و به دورش پيچيد و پارچه‏اى را به سر كشيد. و به اسماء فرمود: اى اسماء، لحظه‏اى صبر كن و منتظر باش آنگاه مرا صدا بزن. اگر جواب ندادم بدان كه به پدرم رسول خدا(ص) پيوسته‏ام.
لحظات به كندى سپرى مى‏شد و قلب اسماء بشدت مى‏تپيد. اندكى صبر كرد و بعد ... با القاب گوناگون با سوز و گداز تنها يادگار رسول خدا(ص) را صدا زد. يا بنت محمد المصطفى، يا بنت من كان من ربه قاب قوسين او ادنى، ....
فشارهاى جسمى و جسارتهايى كه حاكمان وقت در حق فاطمه(س) روا داشتند تا آن زمان بى‏سابقه بود و همين زجرها يگانه يادگار رسول‏الله را در ضعف و بيمارى جسمى و روحى گرفتار ساخت.
هيچ جوابى التماسهاى او را پاسخ نمى‏داد. پارچه را كنار زد و سيماى ملكوتى زهرا(س) را ديد. به پدرش رسول الله(ص) پيوسته بود. او بر سر پيكر پاك پدر فاطمه نيز حاضر شده بود و با قلبى آكنده از عشق بر او گريسته بود و اينك چهره اولين پرنده ملكوتى را كه به روح رسول الله مى‏پيوست‏با چشم خويش به نظاره مى‏نشست. اكنون پرده از رازى كه چند روز قبل از زبان فاطمه شنيده بود، برداشته مى‏شد، «پدرم گفت تو اولين شخصى هستى كه به من ملحق خواهى شد! »خود را بى‏اختيار به روى پيكر فاطمه انداخت. او را مى‏بوسيد و بدن زخمى او را غرقه در بوسه مى‏ساخت و مى‏گفت: اى فاطمه، چون نزد پدر رفتى سلام اسماء دختر عميس را به او برسان.
اسماء در شهادت جعفر به فرموده زهرا گريبان چاك نكرد ولى اينك تاب تحمل نداشت، گريبان چاك زد و از خانه بيرون دويد.
كودكان خردسال فاطمه با ديدن اسماء از حال مادر جويا شدند. آنان به تازگى اندوه فراق رسول خدا را چشيده بودند، اسماء سكوت را بر سخن گفتن ترجيح داد و هيچ نگفت. اما سنگينى سكوت، بچه‏ها را در وحشت و ترديد فروبرد. آنان به خانه دويدند و اندكى بعد به درگاه خانه رسيدند، مادر به طرف قبله دراز كشيده و بى‏هيچ تكانى خفته بود. حسين پيش آمد و خود را به جسم مادر نزديك ساخت ... مادر مادر! هيچ صدايى التماس كودكانه وى را پاسخ نگفت. ناليد و فرياد زد، برادر، خدا به تو پاداش نيك دهد، مادرمان وفات يافت! حسن(ع) خود را به روى مادر انداخت. گاهى او را مى‏بوسيد و مى‏گفت: اى مادر، پيش از آنكه روح از بدنم خارج شود با من حرف بزن!
حسين پيش آمد پاهاى مادر را مى‏بوسيد و مى‏گفت: اى مادر، فرزندت حسين هستم! پيش از آنكه قلبم شكافته شود و بميرم با من سخن بگوى!
در اين حال اسماء پيش آمد و گفت: اى فرزندان رسول خدا، نزد پدر برويد و او را از وفات مادر آگاه سازيد. آن دو در پى پدر روانه شدند. صداى ناله تا لحظاتى طولانى در گوش اسماء طنين انداخته بود ... يا محمداه، يا احمداه امروز مصيبت رحلت تو بر ما تازه شد كه مادرمان از دنيا رفت! اميرمؤمنان(ع) وقتى در مسجد خبر وفات فاطمه را شنيد از هوش رفت. آب بر صورتش پاشيدند چشم گشود و فرمود: اى فاطمه، تا زنده بودى من خود را در مصيبت پيامبر به تو تسليت مى‏دادم. اكنون چگونه صبر كنم. كودكان خود را برداشت و سراسيمه به سوى خانه آمد.
اشك از چشمانش سرازير بود. تنها زمانى خود را يافت كه كنار فاطمه نشسته و پارچه از صورتش كنار زده بود.
رقعه‏اى در كنار فاطمه(س) بود وقتى به آن نظر افكند فهميد وصيت فاطمه زهرا(س) است.«بسم الله الرحمن الرحيم. هذا ما اوصت‏به فاطمة بنت رسول الله و اوصت و هى تشهد ان لا اله الا الله و ان محمدا عبده و رسول الله و ان الجنة حق و النار حق و ان الساعة آتيه لا ريب فيها و ان الله يبعث من فى القبور يا على انا فاطمه بنت محمد زوجنى الله منك لاكون لك فى الدنيا و فى الاخره انت اولى بى من غيرى حنطنى و غسلنى و كفنى و صل على وادفنى بالليل و لا يعلم احدا و استودعك الله و اقرئى ولدى السلام‏».
عايشه دختر ابوبكر مى‏خواست هر طور شده خود را به پيكر پاك فاطمه برساند و بر وفات او يقين كند اما اسماء دختر عميس چون كوهى در مقابلش ايستاد. او دلى به گستردگى درياها داشت و آن روز با تمام وسعتش از مظلوميتهاى فاطمه احساس تنگنا مى‏كرد. ظلمهايى كه به وى شده بود به حدى بود كه مقام دخترى خليفه نيز نمى‏توانست در مقابل امواج آن تاب تحمل داشته باشد و نشكند. عايشه به نزد پدر آمد و گفت: اين خثعميه مانع مى‏شود و هودجى همانند هودج عروسى براى فاطمه درست كرده است. خليفه خود را به در خانه رساند و از همسرش (اسماء) علت ممانعت را پرسيد. اسماء گفت: فاطمه(س) وصيت كرد كه شخصى بر او وارد نشود. پرسيد: اين هودج چيست؟ گفت: در حال حيات از من خواست چيزى بسازم كه بدنش را بپوشاند تا حجم پيكر پاكش معلوم نباشد. من هم به وصيت او عمل كردم.
خليفه گفت: به آنچه گفته عمل كن. و از آن محل دور شد.
بريز آب روان اسماء
پاسى از شب گذشت و چشمها در خوابى گران فرو رفت‏به اين اميد كه; فردا در غسل و كفن و دفن فاطمه(س) يگانه يادگار رسول الله(ص) شركت جويند. قدرت‏مداران نيز با اخطار و تاكيد فراوان از اميرمؤمنان(ع) خواسته بودند بدون حضور آنان دست‏به اقدامى نزند. اما شهيد ولايت فكر همه چيز را كرده بود. او حتى با پيكر بى‏جانش هم عليه هيچ جوابى التماسهاى او را پاسخ نمى‏داد.
ستمگران شكوه كرد و از هر نوع استفاده تبليغاتى از جنازه‏اش به وسيله غاصبان جلوگيرى كرد. وصيتش به على(ع) چنين بود كه او را شب دفن كند و بر جنازه‏اش آنان حضور نداشته باشند.
اميرمؤمنان، سلمان، ابوذر، مقداد و عمار را خواست و جنازه را براى غسل آماده نمود و تنها على، اسماء بنت عميس، فضه، زينب، ام‏كلثوم، حسن و حسين در لحظه غسل فاطمه(س) حضور يافتند. اسماء مى‏گفت: فاطمه(س) به من وصيت كرد موقع غسل، فقط من و على غسلش دهيم. به همين خاطر على غسلش داد و من هم كمكش كردم و على(ع) موقع غسل مى‏فرمود: «اللهم انها امتك و ابنة رسلك و صفيك و خيرتك من خلقك اللهم لقنها حجتها و اعظم برهانا و اعل درجتها و اجمع بينهما و بين ابيها محمد» خدايا، او كنيز تو و دختر رسول(ص) و برگزيده تو، از ميان آفريدگان تو است.. خدايا حجت او را بر زبانش جارى ساز و دليل او را استواردار و مقامش بلند گردان و با پدرش محشور فرما.»
و به اين ترتيب فصلى ديگر از تاريخ سرخ بانوان قبيله نور خاتمه يافت و اسماء با كوله‏بارى از غم و اندوه چشم به افقهاى دور دوخت، تا شاهد زندگى دختران قبيله ابرار باشد.
________________________________________
ماهنامه كوثر شماره