بچه آرام خوابیده است. مادر بیرون از خانه كار می كند. بچه همسایه همسن او وزن طبیعی دارد، آرام نیست ولی شاداب است و مادر او همیشه كنارش است. چرا این چنین است؟ اطرافیان می گویند زن باید خانه دار باشد در غیر این صورت بچه ها اذیت می شوند.

راستی همین طور است؟ آیا مادران خانه دار در نگهداری كودك موفق ترند.

در همین راستا گفت و گویی با فرحناز نورمحمدی مشاور روانشناسی كودكان در دانشگاه شهید بهشتی و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد واحد مركز انجام شده است.

■ مادر شاغل به چه مادری گفته می شود؟

مادر شاغل با تعریفی ساده مادری است كه با داشتن صلاحیت های لازم برای كسب درآمد وارد جامعه می شود، می توان گفت این نوع فعالیت ها، هم شغل های داخل و هم شغل های خارج از خانه را شامل می شود.

■بهترین مكان و مناسب ترین زمان برای نگهداری كودكی كه مادرش شاغل است چیست؟برای این منظور باید به مجموعه ای از عوامل توجه كرد. در واقع نوع رابطه مادر و كودك، در واقع نوع رابطه مادر و كودك، شرایط عاطفی و جسمانی كودك، میزان حمایت خانواده خصوصاً همسر و چگونگی حمایت كارفرمایان از مادر، افراد و محلی كه كودك قرار است در طول روز به آن سپرده شود و ... در نحوه تصمیم گیری موثر است.

روزها و ماههای نخست تولد به دلیل نیازهای ویژه نوزاد، مادر باید بدون هرگونه استرس (تنیدگی) زمان بیشتری را با وی سپری كند و به تدریج با افزایش توانمندی های مادر و كودك، مادر می تواند با زمان بندی مناسب به محل كار خود برگردد، كه البته چنین فرآیندی نیازمند همكاری های لازم از جانب اطرافیان است. این جدایی در سال های نخست باید با دقت و احتیاط صورت گیرد.

■در صورت نگهداری كودك توسط پدر بزرگ و مادربزرگ ناموفق شاهد چه نوع رفتارهایی در كودكان خواهیم بود؟در این قسمت ضروری است جنبه های مثبت و منفی پیامد این نوع نگهداری در نظر گرفته شود. اگر پدربزرگ و مادربزرگ در نگهداری كودك ناموفق باشند، در این صورت به دلیل اختلاف نظرهایی كه بین پدربزرگ و مادربزرگ با والدین به وجود می آید كودك با تضاد تربیتی رو به رو می شود و شاهد دوگانگی در تربیت خواهیم بود. گاهی اوقات به دلیل توجه و حمایت بیش از اندازه و غیر منطقی پدربزرگ و مادربزرگ شاهد رفتارهای نامناسبی از جانب كودك هستیم.

■چه پدربزرگ و مادربزرگ هایی در تربیت و نگهداری كودكان موفق هستند؟پدربزرگ و مادربزرگ هایی موفق هستند كه می توانند رفتارهایی مثبتی در كودك ایجاد كنند. خصوصاً در سال های اولیه یعنی تا سنین اجتماعی شدن كودك به دلیل ایجاد آرامش و برقراری روابط عاطفی بین پدربزرگ و مادربزرگ با كودك نتایج بهتری را می بینیم.

■وقتی مادر شاغل است پدر در نگهداری كودك چه نقشی می تواند داشته باشد؟در گذشته روان شناسان به نقش پدر توجه كمتری داشتند، اما امروزه بر نقش اساسی وی تأكید می شود. باورها دیده شده كه پدر و مادر همزمان به منزل می رسند ولی پدر به استراحت و مادر به كارهای منزل می پردازد. در حالی كه این مادر با خستگی بیرون و داخل منزل باید زمانی را به كودكان اختصاص دهد. گاهی اوقات در چنین مواقعی مادر خسته یكی از این دو حالت را در پیش می گیرد:

1- شاهد برخوردها و تنش هایی بین مادر و كودك می شویم.

2- برای آرام كردن كودك از بازیچه هایی نظیر كامپیوتر، ویدیو و … استفاده می كند.

برای موفقیت مادر شاغل در این محدوده زمانی، پدر می تواند بخشی از وظایف نگهداری از فرزند را برعهده گیرد و به این ترتیب از مشكلات تا حدودی بكاهد. حمایت های همسر در كارهای منزل باعث خستگی كمتر مادر و افزایش بازدهی وی می شود. در صورت امكان والدین می توانند با تنظیم ساعت های كاری غیر همزمان به طور جداگانه از كودك خود نگهداری كنند.

■ جدایی مادر از فرزند در مراحل مختلف سنی چه واكنش هایی را در كودك به دنبال دارد؟

 احساس گناه مهم ترین احساس منفی مادران شاغل است این احساس به علت نگرانی مادر از عدم حضورش در كنار فرزند ایجاد می شود برای مثال مدام جملاتی از جانب این مادران از قبیل بچه ام تب كرده و كنارش نیستم الان ممكن است گرسنه باشد و … شنیده می شود

با توجه به این كه كودكان در مراحل مختلف تحول روانی و رشد جسمانی خصوصیات متفاوتی دارند، واكنش های آنها نیز متناسب با این مراحل متغیر است برای مثال اگر كودك را پیش از دو سالگی به پرستار یا فردی غیر مادر بسپریم كه در نگهداری او ناموفق باشد با واكنش هایی نظیر اضطراب جدایی با نشانه های وحشت زدگی همراه با ناراحتی های جسمانی نظیر اسهال، تهوع، استفراغ و … رو به رو می شویم. در دوره پیش دبستانی اضطراب جدایی با پرخاشگری و نارسایی در توجه و … آشكار می شود. در كودكان دبستانی علاوه بر موارد بالا افت تحصیلی را می بینیم. در دوره نوجوانی با توجه به بحران بلوغ و تغییراتی از قبیل بروز اخلاق خود پیروی و حس استقلال طلبی، نوجوانان فكر می كنند قدرت انجام هر كاری را دارند به علاوه بحران های عاطفی در رابطه با جنس مخالف، وارد شدن به گروه های مختلف و … از جمله مسایلی هستند كه می توانند مشكلاتی را برای نوجوانان فراهم كنند. این جاست كه ارایه راهنمایی های به موقع مادر می تواند از بروز بسیاری از خطرات پیشگیری كند و یا از شدت بحران ها بكاهد.

در این راستا با مادران موفق نیز مواجه هستیم. در این جا كیفیت مادری مطرح می شود. آموزش كوكان در سنین پایین تر می تواند بازدهی بیشتری نسبت به سنین بالاتر داشته باشد. مادر می توانند از سنین پیش دبستانی به آموزش مهارت های زندگی بپردازد و با استقلال كودك، احساس گناه ناشی از عدم حضور خود را كاهش دهد در این شكل از آموزش می توان مسئولیت ها را در قالب بازی به كودكان سپرد. برای مثال از كودك بخواهیم تا گردگیری كند، در آماده كردن غذا كمك كند و … كودكانی كه در دوره پیش دبستانی مهارت های زندگی را در قالب بازی آموخته اند در دوران مدرسه بر اساس نیاز خود آن مهارت ها را به كار می برند. ما می توانیم استقلال این كودكان را علاوه بر حل مشكلات روزمره در امور مدرسه نیز ببینیم. در مورد اخیر پدر و مادر پس از برگشت به خانه در جایگاه راهنما قرار می گیرند و لازم نیست بار كمك به حل تكالیف را به دوش بكشند. چنین آموزشی گرچه به كندی اثر می گذارد ولی نتایج عمیقی را از لحاظ موفقیت تحصیلی و سایر موقعیت های زندگی كودك بر جا می گذارد. اگر از كودكی چنین آموزش هایی لحاظ شده باشد، در دوران نوجوانی مادر به علت همكاری بچه ها در انجام كارهای منزل دارای آرامش بیشتری بوده و او فرصت پیدا می كند كه ارتباط بیشتری با بچه ها داشته باشد. حتی مادرانی كه نسبت به تغذیه كودك بیش از اندازه توجه داشته و وقت صرف می كنند، می توانند گاهی با فراهم كردن غذاهای ساده تر فرصت بازی كردن با فرزندانشان را ایجاد كنند.

كمك و حمایت اطرافیان به مادران و كاهش شكایت های آنها از خستگی روانی و جسمانی اثرات مثبتی را در منزل به دنبال خواهد داشت و در نهایت فرزندان چنین مادرانی در سنین بالاتر نه تنها از شاغل بودن مادر احساس نارضایتی نمی كنند بلكه از جایگاه اجتماعی مادر احساس غرور و رضایت دارند.

■گاهی مادران شاغل به علت جدایی از فرزند احساس گناه دارند، علت ایجاد احساس گناه و تأثیرات آن را بر روی رابطه مادر و كودك توضیح دهید؟احساس گناه مهم ترین احساس منفی مادران شاغل است. این احساس به علت نگرانی مادر از عدم حضور در كنار فرزند ایجاد می شود برای مثال مدام جملاتی از جانب این مادران از قبیل بچه ام تب كرده و كنارش نیستم، الان ممكن است گرسنه باشد و … شنیده می شود. وی فكر می كند حضورش در خانه به رفع این مسایل كمك می كند، در حالی كه این احساس، اضطراب ایجاد می كند و در نهایت به رابطه مادر و كودك آسیب می رساند كه به صورت پرخاشگری مادر، توجه بیش از اندازه به كودك و … بروز می كند. این واكنش ها اضطراب را تشدید می كند. بنابراین مادر باید در جهت كاهش باورهای منفی حركت كند.

البته احساس بیهودگی و بی ارزشی را در مادران شاغل هم می بینیم. مادری كه بخشی از بار اقتصادی خانه را بر عهده گرفته پس از مدتی اگر حمایت نشود و زحمات او به حساب نیاید به این نتیجه می رسد كه بهترین سال های زندگی اش را تباه كرده است. به نظر می رسد یكی از روش های مقابله با این احساس در مادران ایجاد تغییر در باورهای منفی است. همواره احساس رضایت شغلی در مادران خانه دار و یا در مادران شاغل در بیرون از خانه می تواند در كاهش تنیدگی آنان موثر باشد كه در نتیجه فرزندان آرامش بیشتری را در خانه به دست می آورند.

■ احساس گناه در مادر خانه دار به چه شكلی آشكار می شود؟

مادر خانه داری كه هدف و برنامه زندگی اش تنها رسیدگی به بچه هایش است، و هیچ گونه وقت و زمانی برای خود ندارد چنان با كودك خود در آمیخته است كه با اشتباهات جزیی كودك احساس گناه می كند. گاهی اوقات این قبیل مادران پس از سال ها احساس بیهودگی می كنند چرا كه در برهه ای از زمان با شادابی كامل به ارایه خدمات به فرزندان و شوهر خود پرداخته اند و زمانی می رسد كه فرزندان دیگر نیاز به آنان ندارند و با حذف این عوامل، مادری با انگیزه های از دست رفته باقی می ماند.

■ بازی با كودك چه تأثیری در زندگی وی دارد؟

كودك ضمن بازی كردن مهارت های زندگی را آموزش می بیند و به استقلال وی كمك می كند.

■ والدین شاغل در انتخاب مهدكودك به چه نكاتی باید دقت كنند؟

فراهم كردن نیازهای عاطفی، ذهنی، شناختی كودك و نگهداری بی خطر از كودكان شاخص هایی است كه والدین باید در انتخاب مهدكودك به آن توجه كنند. برای تحقق این امر والدین باید فرصت بیشتری را در این زمینه صرف كنند.