قرآن به صراحت يا به کنايه ، از دوازده زن پاک نام مي برد:
حوا ، آسيه همسر فرعون ، سارا همسر ابراهيم ، هاجر همسر ابراهيم ، يوکابد مادر موسي ، صفورا همسر موسي و دختر شعيب ، اليزابت يا يصابات همسر زکريا ، حنّه همسر عمران ، همسر ايوب ، بلقيس ، مريم عليهاالسلام ، خديجه عليهاالسلام.
قرآن براي هر يک از اين زنان صفت يا صفات بارزي را به عنوان شاخصه ذکر مي نمايد که به ترتيب ياد شده به آن صفات اشاره مي شود :
1- حوا همسر حضرت آدم از تائبات بود
« قَالاَ رَبَّنَا ظَلَمْنَآ اَنْفُسَنَا وَاِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا... ؛ ... پروردگارا! ما به خود ستم کرديم و اگر تو ما را نبخشايي و بر ما ترحم ننمايي هر آينه از زيانکاران خواهيم بود.»1
2- آسيه همسر فرعون از مؤمنات و مشتاقان خدا بود
«وَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذينَ امَنُواامْرَاَتَ فِرْعَوْنَ اِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لي عِنْدَکَ بَيْتًا... ؛ خداوند براي کساني که ايمان آورده اند (آسيه) زن فرعون را مثال مي زند... آن گاه که [در مقابل تهديدات فرعون] گفت: پروردگارا خانه اي در نزد خودت (بهشت)، براي من بنا نما... .»2
3- سارا همسر ابراهيم از قائمات و خدمتگزاران پيامبر بود
«وَ امْرَاَتُهُ قَائِمَة... ؛ و همسر او به خدمتگزاري به پا بود....»3
4- هاجر همسر ابراهيم از سائحات بود
سائحات که در قرآن به عنوان يکي از صفات کمالي براي زنان ذکر شده4 به معناي زنان مهاجر است . علامه طباطبايي مي گويد : سائحات کساني هستند که با گامهاي خود از مسجدي به مسجد ديگر و از معبدي به معبد ديگر هجرت نموده ، با بدنهاي خود در پي اطاعت و انجام دستورات پروردگار مي روند. 5
هاجر نمونه سائحات بود ؛ زيرا به امر خداوند همراه ابراهيم از اورشليم به مکه هجرت کرد و رنج دوري از وطن ، خانه و شوهر خود را تحمل نمود و در جست وجوي آب بارها ميان دو کوه صفا و مروه را پيمود .
5- يوکابد مادر موسي از مسلمات و توکل کنندگان بر خدا بود
«اِذْ اَوْحَيْنَآ اِلَيآ اُمِّکَ مَا يُوحَيآ * اَنِ اقْذِفيهِ فِي التَّابُوتِ فَاقْذِفيهِ فِي الْيَمِّ فَلْيُلْقِهِ الْيَمُّ... ؛ مادر حضرت موسي نمونه زنان مسلمان بود. او به امر پروردگار و با توکل بر او عزيزترين نعمت پروردگار، فرزندش را به دريا انداخت. »6
6- صفورا دختر شعيب ، همسر موسي نمونه حيا و حسن انتخاب بود
«فَجَآءَتْهُ اِحْديهُمَا تَمْشي عَلَي اسْتِحْيَآءٍ... يَآ اَبَتِ اسْتَءْجِرْهُ اِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَءْجَرْتَ الْقَوِيُّ الاَْمينُ ؛ دختر شعيب در هنگام دعوت از موسي به سوي پدرش نهايت حيا، و آزرم را رعايت نمود و به رغم تهيدستي موسي ملاک گزينش را امين و توانا بودن مي داند.»7
سائحات کساني هستند که با گامهاي خود از مسجدي به مسجد ديگر و از معبدي به معبد ديگر هجرت نموده ، با بدنهاي خود در پي اطاعت و انجام دستورات پروردگار مي روند5.
7- اليزابت همسر زکريا از صالحات و خاشعات بود
«فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَ وَهَبْنَا لَهُ يَحْيي وَ اَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ اِنَّهُمْ کَانُوا يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَ يَدْعُونَنَا رَغَبًا وَ رَهَبًا وَ کَانُوا لَنَا خَاشِعينَ ؛ ما همسر زکريا را برايش صالح گردانيديم ، آنها در کارهاي خير سبقت مي گرفتند و ما را با حالت بيم و اميد دعا مي کردند و همواره در برابر ما خاضع و خاشع بودند.»8
8 - حنه همسر عمران از متصدقات و صادقات و مخلصات بود
« اِذْ قَالَتِ امْرَاَتُ عِمْرَانَ رَبِّ اِنّي نَذَرْتُ لَکَ مَا في بَطْني مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّيآ... »9
حنه همسر عمران، مادر مريم عليهاالسلام با اخلاص نذر نمود فرزندي را که در شکم دارد خدمتگزار بيت المقدس قرار دهد و به آنجا هديه کند؛ پس چون فرزندش متولد شد صدق خود را با وفاي به نذرش به اوج رساند .
9- همسر ايوب نمونه صبر و ايثارگري و خدمتگزاري پيامبر بود
« وَ اتَيْنَاهُ اَهْلَهُ... »10 « ... وَ وَهَبْنَا أَهْلَهُ... »11
همسر ايوب نمونه بزرگي از ايثار و فداکاري بود ، از همين رو لياقت يافت که خداوند در قرآن از او به کنايه به نيکي ياد کند ؛ زيرا در هنگام گرفتاري حضرت ايوب و بيماري و تعفن بدن او همه حتي فرزندان از او دوري گزيدند و ترکش کردند و در حالي که ايوب به فقر و فاقه دچار بود و به دليل بيماري جسماني حتي کسي براي صدقه دادن نزد او نمي آمد ، فقط همسرش ايثار نموده ، در کنار او ماند و حتي با گدايي براي حضرت ايوب به مدت طولاتي نان و غذا تهيه مي نمود و دست از آن حضرت برنمي داشت . افزون بر اينها حاضر شد براي نشکستن سوگند حضرت ايوب بعد از بهبود و تمکن او ، ضربه ضغث را تحمل کند:
« وَخُذْ بِيَدِکَ ضِغْثًا فَاضْرِبْ بِهِ وَ لاَ تَحْنَثْ اِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِرًا »12 و هرگز زبان به اعتراض نگشود که اي ايوب! بعد از آن همه صبوري و خدمتي که به پاي تو ريختم آيا بايد نسبت به من گمان بد ببري و عجولانه سوگند ياد کني و هم اکنون نيز براي شکستن قسم تو ، من بايد ضغث را تحمل کنم ؟! 13
10- بلقيس نمونه عقل ، درايت و آينده نگري و حق گرايي بود
«اِنّي وَجَدْتُ امْرَاَةً تَمْلِکُهُمْ وَ اُوتِيَتْ مِنْ کُلِّ شَيْ ءٍ ... قَالَتْ رَبِّ اِنّي ظَلَمْتُ نَفْسي وَاَسْلَمْتُ مَعَ سُلَيْمَانَ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمينَ»14
افزون بر اين ، علامه طباطبايي معتقد است عبارت « اُوتِيَتْ مِنْ کُلِّ شَيْ ءٍ » بر اساس قرائن در آيه شريفه بيان مي دارد که از جمله چيزهايي که به بلقيس داده شده بود دورانديشي ، عقل ، درايت ، حزم و عزم نيز بود
سياق و دلالت اين آيات به طور ضمني روشن مي کند که بلقيس زني هوشمند ، با درايت ، عاقبت انديش ، اهل مشورت ، و داراي روح حق گرايي بوده است ؛ زيرا پس از مشاهده دلايل درستي نبوت حضرت سليمان بلافاصله به خداوند ايمان آورده ، مسلمان مي شود و از کفر خود نادم شده ، آن را ظلم به خويش (ظلمتُ نفسي) معرفي مي کند . هوش و درايت او از آنجا آشکار مي شود که وقتي نامه سليمان به دستش مي رسد با تعمق در آن ، از نامه به وصف کريم ياد کرده ، بلافاصله اظهار نظر نمي کند ، بلکه نخبگان کشوري و لشکري را گرد آورده ، با آنان به مشورت مي نشيند . نخبگان لشکري راه مقابله با قدرت را پيشنهاد مي کنند ، اما با اين حال تصميم گيري نهايي را برعهده خود بلقيس مي گذارند که خود نشان از مقبوليت حزم و عقل او در ميان نخبگان دارد . بلقيس بر اساس شناخت و درايت خود تصميم به تحقيق ، تأمل و مذاکره مي گيرد و چون حق برايش آشکار مي گردد بلافاصله تسليم حق مي شود. 15
افزون بر اين ، علامه طباطبايي معتقد است عبارت « اُوتِيَتْ مِنْ کُلِّ شَيْ ءٍ » بر اساس قرائن در آيه شريفه بيان مي دارد که از جمله چيزهايي که به بلقيس داده شده بود دورانديشي ، عقل ، درايت ، حزم و عزم نيز بود. 16
11- خديجه نمونه ايثار و احسان بود
« ... وَ وَجَدَکَ عَائِلاً... »17
مفسران آيه را اشاره به حضرت خديجه(س) دانسته اند ؛ زيرا کلمه عائل را به معناي فقير گرفته و گفته اند پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله بعد از آنکه مالي نداشت خداوند او را به وسيله حضرت خديجه عليهاالسلام که اموالش را پس از ازدواج به پيامبر بخشيد ، ثروتمند نمود18. افزون بر اين ، رواياتي نقل شده که اين نظر را تأييد مي کند19
تجلي کمال يازده زن الهي قرآني در فاطمه عليهاالسلام
قرآن از فاطمه زهرا عليهاالسلام نيز در موارد متعددي به کنايه ياد کرده، وي را نمونه وفا کنندگان به عهد، صائمات، متصدّقات، صابرات و ذاکرات معرفي مي کند.20
تجلي کامل تر تقدس مريم عليهاالسلام در فاطمه عليهاالسلام
مريم، مادر حضرت عيسي زن پاکي است که قرآن بيشتر ازساير زنان به نيکي از او ياد نموده است. خداوند 34 بار به صراحت نام وي را در قرآن آورده و ويژگيهاي متعالي آن بانو را مستقيم يا غير مستقيم يادآور شده است؛
مانند، رويش نيکو (و انبتها نباتا حسنا)، صاحب محراب (کلما دخل عليها الزکريا المحراب)، قلب پر از ايمان و داراي کمال علم (صدقت بکلمات ربها و کتبه)، عصمت، تطهير و برگزيده خدا (و اذ قالت الملائکة يا مريم إن اللّه اصطفاک و طهرک)، پاکدامني و عفت، مادر فرزندي پاک (مريم ابنة عمران التي احصنت فرجها فنفخنا فيه من روحنا)، واسطه الحاق نسل به انبياء، برگزيدگي و برتري بر زنان (إن اللّه اصطفاک و طهرک و اصطفاک علي نساء العالمين)، محدَّثه بودن و نزول ملائکه بر او (اذ قالت الملائکة يا مريم إن اللّه يبشرک بغلام...) و کرامت و دريافت غذاي بهشتي، مشتاق بهشت و اشتياق بهشت به او. قرآن به صراحت او را صديقه (و امه صديقة) و از قائنات معرفي مي کند:
«وَ صَدَّقَتْ بِکَلِمَاتِ رَبِّهَا وَ کُتُبِهِ وَ کَانَتْ مِنَ الْقَانِتينَ»21
... و مريم کلمات پروردگار خويش و کتب آسماني او را با کمال ايمان تصديق کرد و او از قانتين بود.
قانت از ماده قنوت به معناي مداومت بر طاعت همراه با خضوع است و از نظر مرحوم طبرسي به معناي نماز، طاعت، طول رکوع، قيام، دعا و سکوت است.22
مريم، مادر حضرت عيسي زن پاکي است که قرآن بيشتر ازساير زنان به نيکي از او ياد نموده است. خداوند 34 بار به صراحت نام وي را در قرآن آورده و ويژگيهاي متعالي آن بانو را مستقيم يا غير مستقيم يادآور شده است
در کلمات پيامبر صلي الله عليه و آله و ائمه اطهار عليهم السلام نيز صفات ديگري درباره حضرت مريم ذکر شده است؛ مانند نيل به آخرين درجه کمال، پاکي از خون زنانه و...23
1- فاطمه عليهاالسلام ؛ نمونه کامل صائمات و صادقات
«... يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ يَخَافُونَ يَوْمًا کَانَ شَرُّهُ مُسْتَطيرًا»24
ائمه اطهار عليهم السلام25 و تمام مفسران شيعه26 و بيشتر مفسران اهل سنت27 اين آيات سوره دهر را در مورد نذري مي دانند که علي عليه السلام و فاطمه عليهاالسلام براي شفاي حسن و حسين عليهماالسلام کردند، و پس از بهبود آنان به نذر خود وفا کرده، سه روز را روزه گرفتند و افطاري خود را به مسکين، يتيم و اسير دادند و خود با آب افطار کردند .
2 - فاطمه ؛ نمونه کامل متصدقات ، مخلصات و مشتاقان به خدا
«وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلي حُبِّهِ مِسْکينًا وَ يَتيمًا وَ اَسيرًا * اِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللّهِ لاَ نُريدُ مِنْکُمْ جَزَآءً وَ لاَ شُکُورًا»28
3 - فاطمه؛ نمونه کامل صابرات
«وَ جَزيهُمْ بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَريرًا»29
4 - فاطمه، نمونه کامل ذاکرات، قانتات و خاشعات
«اِنَّا نَخَافُ مِنْ رَبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَريرًا»30
فرآوري : زهرا اجلال - گروه دين و انديشه تبيان
________________________________________
پي نوشت ها :
1 - اعراف / 23؛ البرهان في تفسير القرآن / ج 1/ ص 86
2 - تحريم / 11
3 - هود / 71. تفسير الميزان، ج 10، ص 323/ قصص انبياء در الميزان
4- تحريم / 5
5- تفسير الميزان، ج 9، ص 396
6 - طه / 38-39
7- قصص / 25-26
8- انبياء / 90
9- آل عمران / 35
10- انبياء / 84
11 -ص / 43. بنگريد به: قصص انبياء در الميزان، ص 167
12- ص / 44
13 -100 شلاق را روي هم گذتشتن و يک بار زدن (ضغث) / تفسير قمي / ج 2 ص 241-239؛
14- نمل / 43-23
15- ابي الفداء / قصص الانبياء / ج 2/ ص 273
16- الميزان / ج 15/ ص 355
17- ضحي / 8
18- الميزان / ج 30 / ص 311
19 – بحارالانوار / ج 43 / ص 49؛ البرهان في تفسير القرآن / ج 4 / ص 473
20 - سوره دهر و نساء / 41 - البرهان في تفسير القرآن / ج 3 / ص 327
21 - تحريم / 12
22- « جايگاه حضرت فاطمه عليهاالسلام و مريم عليهاالسلام در آيات و روايات » / مشکوة / شماره 81 / زمستان 82
23- همان
24- انسان / 7
25- البرهان في تفسير القرآن / ج 4/ ص 412
26 – الميزان / ج 20/ ص 132؛ تفسير نمونه / ج25 / ص 348
27 - تفسير قرطبي / ج 10 / ص 690؛ سيوطي / الدرّ المنثور / ج 8 / ص 365؛ تفسير فخر رازي / ج 30 / ص 240
28- انسان / 8-9
29- انسان / 12
30- انسان / 10