چهار. احكام خُمس‏
أ. تعريف خمس‏
پرداخت5/ 1 دارايي را پس از يك سال خمسي و با توجه به موارد و شرايطي كه در شرع مقدس اسلام مشخص شده است، خمس مي‏نامند.

ب. زمان وجوب خمس‏
1O . خمس از چه موقعي بر انسان واجب مي‏شود؟

باسمه تعالي؛ مكلّف از موقعي كه شروع به پيدا كردن درآمد مي‏كند تا سر سال اگر از درآمد چيزي باقي ماند، خمس دارد.395

2O . سن دختران و پسراني كه خمس و زكات به آنها واجب مي‏شود چند سال بايد باشد؟

باسمه تعالي؛ همان سن بلوغ ايشان است.396

3O . كسي‏كه تاكنون اصلاً خمس‏نداده، براي دادن خمس چگونه‏بايد عمل كند؟ آيا خمس تمام وسايل ولوازم ضروري (مثل موتور، ماشين، يخچال، خانه و غيره) را نيز بايد بدهد؟ و اگر بدهد همان قيمت خريد را بدهد يا خمس قيمت فعلي را؟

باسمه تعالي؛ به قيمت فعلي بايد خمس بدهد، و براي تصفيه حساب، مصالحه لازم است كه بايد به يكي از وكلاي مسلّم الوكاله اينجانب مراجعه نمايد.397

يادسپاري‏
اگر بچه صغير سرمايه‏اي داشته باشد و از آن منافعي به دست آيد، بنا بر احتياط واجب بعد از آنكه بالغ شد، بايد خمس آن را بدهد.398

ج. موارد وجوب خمس‏
در هفت چيز خمس واجب مي‏شود:

اول: منفعت كسب.

دوم: معدن.

سوم: گنج.

چهارم: مال حلال مخلوط به حرام.

پنجم: جواهري كه به واسطه غواصي يعني فرورفتن در دريا به دست مي‏آيد.

ششم: غنيمت جنگ.

هفتم: زميني كه كافر ذمّي از مسلمان بخرد ... .399

خمس درآمد و منفعت كسب‏
1. هرگاه انسان از تجارت يا صنعت يا كسبهاي ديگر مالي به دست آورد، اگر چه مثلاً نماز و روزه ميّتي را به جا آورد و از اجرت آن، مالي تهيه كند، چنانچه از مخارج سال خود او و عيالاتش زياد بيايد، بايد خمس يعني پنج يك آن را به دستوري كه بعداً گفته مي‏شود بدهد.400

2. كسي كه ديگري مخارج او را مي‏دهد، بايد خمس تمام مالي را كه به دست مي‏آورد بدهد. ولي اگر مقداري از آن را خرج زيارت و مانند آن كرده باشد، فقط بايد خمس باقيمانده را بدهد.401

3. اگر از منفعت كسب آذوقه‏اي كه براي مصرف سالش خريده در آخر سال زياد بيايد، بايد خمس آن را بدهد. و چنانچه بخواهد قيمت آن را بدهد در صورتي كه قيمتش از وقتي كه خريده زياد شده باشد، بايد قيمت آخر سال را حساب كند.402

4. اگر از منفعت كسب پيش از دادن خمس اثاثيه‏اي براي منزل بخرد، چنانچه در بين سال احتياجش از آن برطرف شود، واجب است كه خمس آن را بدهد. و همچنين است زيورآلات زنانه اگر در بين سال وقت زينت كردن زنها به آنها بگذرد.403

5. اگر شخصي براي رفت و آمد خود وسيله نقليه‏اي بخرد، آيا لازم است خمس آن را بدهد، يا از مخارج ساليانه محسوب مي‏شود؟

باسمه تعالي؛ اگر در زندگي احتياج به آن دارد و فقط براي كار و كسبش نيست خمس ندارد.404
 

6. آيا كسي كه از درآمد كارش از قبيل ماشين سواري، يخچال، تلويزيون يا لوازم زندگي ديگر كه در اين زمان مورد استفاده قرار مي‏گيرد تهيه كند، خمس اينها چگونه مي‏باشد؟

باسمه تعالي؛ اگر از درآمد بين سال تهيه كرده خمس ندارد، مگر آنكه در زندگي احتياج به آن نداشته باشد و از شؤون او نباشد.405

7. به مواد غذايي روزانه كه به صورت عادي و اندك در منزل وجود دارد مانند برنج و روغن و حبوبات و امثالهم نيز خمس تعلق مي‏گيرد يا خير؟

باسمه تعالي؛ اگر سر سال زياد بيايد بايد خمس آن را بدهند.406

8. كسي براي مصارف عروسي پسرش «پول» تهيه كرده و قبل از تكميل مراسم، سال به سر رسيده است، آيا خمس به اين «پول» تعلق مي‏گيرد يا خير؟

باسمه تعالي؛ در فرض مرقوم مبلغ پس‏انداز شده از درآمد كسب خمس‏407 دارد.408

9. به پولي كه انسان براي ازدواج يا تحصيل كنار مي‏گذارد، آيا خمس تعلق مي‏گيرد يا خير؟

باسمه تعالي؛ اگر از درآمد كسب باشد و سال بر آن بگذرد خمس دارد.409

10. زني كه در خانه شوهرش به كسب و كاري مشغول است و شوهرش توانايي پرداخت هزينه‏هاي زندگي او را دارد، بر زن واجب است كه بدون كم كردن هزينه‏ها خمس درآمد خود را بپردازد، زيرا هزينه‏هاي زندگي بر عهده شوهر است، مگر اينكه شوهر توانايي پرداخت هزينه‏هاي زندگي را نداشته باشد.410

11. خانمي كه نان و خوراك و وسايل زندگي‏اش را شوهرش تأمين مي‏كند و خود نيز كار كند و پولش را فرش و وسايل مورد نياز زندگي تهيه كند، آيا خمس به او تعلق مي‏گيرد يا نه؟

باسمه تعالي؛ اگر بين سال صرف در مؤونه نموده خمس ندارد.411

12. زن و شوهري هر دو كار مي‏كنند و در آمد دارند، آيا به پول زن هم خمس تعلق مي‏گيرد؟

باسمه تعالي؛ در زايد بر آنچه در بين سال خرج زندگي كرده خمس واجب است.412

13. زني كه همه حقوق خود يا مقداري از آن را براي خرج زندگي در اختيار شوهر قرار مي‏دهد، آيا بايد خمس همه حقوق را بدهد يا خمس باقيمانده را؟

باسمه تعالي؛ هر مقدار از حقوق هر يك از زن و شوهر از مخارج سال زياد بيايد صاحب حقوق مالك آن است و بايد خمس آن را بپردازد، و چنانچه زن به شوهر بخشيده است و چيزي از آنچه بخشيده شده زياد بيايد خمس ندارد.413

خمس مال حلال مخلوط به حرام‏
1. اينجانب معتقد و مقيّد به اجراي دستورات اسلام هستم، متأسفانه پدر و مادرم تقيّد كامل به مسائل اسلامي ندارند و از چيزهاي حرام پرهيز نمي‏كنند، به همين جهت خمس نمي‏دهند. و از طرفي من به منزل آنها رفت و آمد دارم و احياناً چيزي مي‏گيرم يا مي‏خورم يا آنها هديه‏اي خوراكي يا غيره به من مي‏دهند. با توجه به اينكه خمس نمي‏دهند، غذا خوردن در خانه آنها يا قبول هديه براي من صحيح است و مي‏توانم تصرف نمايم يا خير؟

باسمه تعالي؛ اگر يقين نداريد كه آنچه مورد تصرف شماست در خانه آنها يا به شما مي‏دهند مال حرام باشد، مي‏توانيد تصرف كنيد.414

2. از آنجا كه در خانواده‏اي زندگي مي‏كنم كه از مال حلال مخلوط به حرام زندگيمان مي‏چرخد و سرپرست خانواده هم نمي‏خواهد مال حلال مخلوط به حرام را جدا كند و خمس هم نمي‏دهد و من هم هيچ كاري نمي‏توانم بكنم، تكليف پولي كه مي‏گيرم و لباسهاي مورد استفاده و اشيا و غذاهايي كه مي‏خورم و مكان نمازم چيست؟

باسمه تعالي؛ اگر يقين داريد اموالي كه تحت تصرف شما قرار مي‏گيرد از مال حرام است يا با مال حرام تهيه شده تصرف جايز نيست، مگر آنكه با اجازه حاكم شرع مال حرام يا مقدار خمس مال را جدا كنيد.415

3. خانمي با دو فرزند خود زندگي مي‏كند و خرج معاش خود را از راه سرمايه‏اي كه دارد به دست مي‏آورد، اگر اين سرمايه را به كسي كه خمس مالش را نمي‏دهد داده باشد تا براي‏او كار كند، وضع پولي‏كه ازاين‏راه به‏دست مي‏آيد چيست؟

باسمه تعالي؛ اگر با پول غير مُخَمَّس مخلوط نشده باشد مانع ندارد و الاّ بايد از حاكم شرع اجازه بگيرد.416

4. شخصي با اطّلاع به اينكه پدرش خمس مال خود را نمي‏پردازد و تا به حال نپرداخته است، آيا با وجود اينكه داراي ثروت و درآمد كافي است مي‏تواند از آن پول جهت تأمين مايحتاج خود بگيرد؟ مثلاً خريد خانه، ازدواج، خرج روزمره، خرج تحصيلي؟ حكم كسي كه تا به حال از اين پول استفاده مي‏كرده و نمي‏داند كه چه مقدار استفاده كرده چيست؟ و در صورتي كه خودش هيچ درآمدي نداشته باشد چطور؟

باسمه تعالي؛ اگر يقين دارد كه در آنچه تصرف كرده يا مي‏كند خمس هست، بايد به حاكم شرع مراجعه و استجازه كند.417

د. موارد واجب نبودن خمس‏
در مواردي پرداخت خمس واجب نيست. برخي از آنها عبارتند از:

-بخشش و هديه‏
1. اگر از غير كسب مالي به دست آورد مثلاً چيزي به او ببخشند واجب نيست خمس آن را بدهد.418

2. اگر چيزي را كه خمس آن داده نشده‏419 به كسي ببخشند، پنج يك آن چيز مال او نمي‏شود.420

3. طلايي كه زن به صورت بخشش دريافت كرده، البته نه از شوهر بلكه از مادر يا خواهرش، آيا اين طلا خمس دارد؟

باسمه تعالي؛ بخشش خمس ندارد.421

4. پسري كه هنوز ازدواج نكرده است، پدر پولي يا زميني يا اشيايي به پسر مي‏بخشد كه ازدواج كند، اين اشيا كه بخشيده شده است خمس دارد يا خير؟

باسمه تعالي؛ بخشش خمس ندارد.422

5. پدرم مبلغ 200 هزار تومان و يك مغازه به من بخشيد و چون قبل از رسيدن آخر سالش بود بايد من خمس مبلغ مذكور و خمس سرقفلي مغازه را بدهم يا نه؟ ضمناً 27 هزار تومان از طرف همسرم به اين‏جانب به‏عنوان چشم‏روشني و عيدي داده‏اند آيا خمس دارد؟

باسمه تعالي؛ بخشش و چشم‏روشني و عيدي خمس ندارد.423

6. آيا عيدي و پاداشي كه دولت به كارمندان مي‏دهد و به صورت پول نقد يا سكه آزادي است خمس دارد يا نه؟

باسمه تعالي؛ خمس ندارد.424

7. پولي كه انسان به نام فرزندش پس‏انداز مي‏كند و در صورت احتياج، از آن پول برداشته و دوباره به حساب فرزند مي‏گذارد، آيا بايد خمس آن را بپردازد؟

باسمه تعالي؛ اگر مناسب شأن خود به فرزند بخشيده خمس ندارد.425

8. مبلغي‏بنيادشهيد وارتش به‏خانواده شهدا مي‏پردازند آيا خمس‏دارد ياخير؟

باسمه تعالي؛ خمس ندارد.426

9. قطعه زميني است كه براي تأمين منزل خريداري شده و فعلاً تصميم گرفته‏ايم اين زمين را بفروشيم جهت خريد منزل، ولي اين پول به مقدار خريد منزل نيست. آيا مي‏توانيم تا هنوز سال مالي ما نرسيده پول زمين يا خود زمين را به همسر يا فرزندمان هبه كنيم يا نه؟

باسمه تعالي؛ هبه مانع ندارد، ولي اگر زمين از درآمد و حقوق بدون دادن خمس تهيه شده با فروش، خمس پول آن را بايد بپردازيد، و همچنين اگر هبه خود زمين، زايد بر شأن يا براي فرار از خمس باشد، بايد خمس زمين داده شود.427

10. كسي كه از پول خمس نداده اشيايي را بخرد و به خانواده خود ببخشد، چه حكمي دارد؟

باسمه تعالي؛ با علم به وجود خمس در آن، جايز نيست.428

.395 استفتاآت، ج 1، ص 419، س 223.
.396 استفتاآت، ج 1، ص 420، س 225.
.397 استفتاآت، ج 1، ص 418، س 219.
.398 توضيح المسائل، م 1794.
.399 توضيح المسائل، م 1751.
.400 توضيح المسائل، م 1752.
.401 توضيح المسائل، م 1757.
.402 توضيح المسائل، م 1780.
.403 توضيح المسائل، م 1781.
.404 استفتاآت، ج 1، ص 397، س 154.
.405 استفتاآت، ج 1، ص 349، س 14.
.406 استفتاآت، ج 1، ص 384، س 120.
.407 حكم خمس وسايل ازدواج پسر و جهيزيه يا پول جهيزيه دختر خواهد آمد.
.408 استفتاآت، ج 1، ص 350، س 18.
.409 استفتاآت، ج 1، ص 352، س 24.
.410 العروْ الوثقي، ج 2، ص 402، م 83.
.411 استفتاآت، ج 1، ص 385، س 126.
.412 استفتاآت، ج 1، ص 386، س 128.
.413 استفتاآت، ج 1، ص 386، س 127.
.414 استفتاآت، ج 1، ص 413، س 208.
.415 استفتاآت، ج 1، ص 414، س 209.
.416 استفتاآت، ج 1، ص 418، س 221.
.417 استفتاآت، ج 1، ص 414، س 210.
.418 توضيح المسائل، م 1753.
.419 بايد يقين داشت كه خمس آن چيز داده نشده است. و چون اين‏گونه يقين‏ها كمتر به دست مي‏آيد، بنابراين معمولاً حكم مسأله پيش جاري مي‏شود.
.420 توضيح المسائل، م 1763.
.421 استفتاآت، ج 1، ص 410، س 194.
.422 استفتاآت، ج 1، ص 406، س 181.
.423 استفتاآت، ج 1، ص 407، س 184.
.424 استفتاآت، ج 1، ص 409، س 191.
.425 استفتاآت، ج 1، ص 409، س 193.
.426 استفتاآت، ج 1، ص 410، س 197.
.427 استفتاآت، ج 1، ص 405، س 177.
.428 استفتاآت، ج 1، ص 408، س 188.