يك. نَفَقه (مخارج زن)
أ. تعريف نفقه‏

1. زني كه عقد دائمي شده نبايد بدون اجازه شوهر از خانه بيرون رود، و بايد خود را براي هر لذتي كه او مي‏خواهد تسليم نمايد، و بدون عذر شرعي از نزديكي كردن او جلوگيري نكند. و اگر در اينها از شوهر اطاعت كند، تهيه غذا و لباس و منزل او و لوازم ديگري كه در كُتُب ذكر شده بر شوهر واجب است، و اگر تهيه نكند چه توانايي داشته باشد يا نداشته باشد، مديون زن است.371

2. اگر زن در كارهايي‏كه در مسأله پيش گفته شد اطاعت شوهر را نكند گناهكار است، و حق غذا و لباس و منزل و همخوابي ندارد، ولي مَهر او از بين نمي‏رود.372

3. مرد حق ندارد زن خود را به خدمت خانه مجبور كند.373

4. مخارج سفر زن اگر بيشتر از مخارج وطن باشد با شوهر نيست، ولي اگر شوهر مايل باشد كه زن را سفر ببرد بايد خرج سفر او را بدهد.374

5. زني كه از شوهر اطاعت مي‏كند اگر مطالبه خرجي كند و شوهر ندهد مي‏تواند جهت الزام شوهر بر پرداخت نفقه به‏حاكم شرع و اگر ممكن‏نباشد به‏عُدول مؤمنين،375 و اگر آن هم ممكن نباشد به فُسّاق مؤمنين مراجعه نمايد. و چنانچه الزام شوهر بر دادن نفقه ممكن نباشد مي‏تواند در هر روز به اندازه خرجي آن روز بدون اجازه از مال او بردارد، و اگر ممكن نيست چنانچه ناچار باشد كه معاش خود را تهيه كند، در موقعي كه مشغول تهيه معاش است اطاعت شوهر بر او واجب نيست.376

6. اگر زن به جهت عذر شرعي يا عقلي مانند حيض يا احرام يا اعتكافِ واجب يا بيماري و يا غير اينها نتواند خود را تمكين شوهر كند، نفقه‏اش از بين نمي‏رود. و همچنين اگر زن با اجازه شوهر مسافرت كند - چه سفر واجب باشد يا مستحب و يا مباح - و يا در كار واجبِ مُضَيَّقي‏377 مانند حج واجب، بدون اجازه شوهر و يا حتي با منع و نهي او نيز مسافرت كند، نفقه‏اش از بين نمي‏رود، بر خلاف مواردي كه زن بدون اجازه شوهر به مسافرت مستحب يا مباح مي‏رود. پس در اين‏گونه موارد نفقه زن از بين مي‏رود، بلكه چنانچه زن بدون اجازه شوهر از خانه بيرون رود - حتي اگر براي غير مسافرت باشد، تا چه رسد به اينكه براي مسافرت باشد - نفقه‏اش از بين مي‏رود، زيرا سرپيچي و نشوزي كه از بين برنده نفقه زن است تحقق پيدا كرده است.378

ب. مقدار نفقه‏
7. نفقه زن مقدار معيّني ندارد، بلكه قانون اين است كه شوهر آنچه را زن نياز دارد تهيه كند، مانند غذا، خورش، پوشاك، فرش، روانداز، مسكن، خدمتكار379 و وسايلي كه براي آشاميدن، پختن، نظافت و غير اينها لازم دارد ... .380

ج. شرط پرداخت نفقه‏
8. شرط استحقاق زن براي دريافت نفقه و خرجي، فقر و نياز زن نيست. از اين رو زن بر شوهر حق نفقه دارد اگر چه زن، بي‏نيازترين مردم باشد.381

د. چگونگي پرداخت نفقه‏
9. چگونگي پرداخت نفقه به صورت غذا و خورش يا بدين‏گونه است كه زن مانند ساير اعضاي خانواده طبق معمول با شوهرش در خانه هم‏خوراك مي‏شود، و يا بدين صورت است كه شوهر، خودِ نفقه را به زن مي‏دهد ... .382

پرداخت نفقه به صورت پول نقد
10. اگر زن و شوهر بر پرداخت نفقه به صورت پول نقد و قيمت غذا و خورش توافق كنند و زن آن را بگيرد مالكش مي‏شود. و آنچه به‏عنوان نفقه بر مرد واجب بوده است ساقط مي‏شود، ولي هيچ كدام حق ندارند ديگري را به پرداخت نفقه به صورت پول نقد وادار كنند.383

ه' . صرفه‏جويي در نفقه‏
11. اگر شوهر مخارج چند روز مثلاً يك هفته يا يك ماه را به زن بپردازد و اين مدت بگذرد و زن آن را براي خود مصرف نكند، به اين صورت كه از جاي ديگري - غير از نفقه - مصرف كند يا كسي مخارج او را بدهد و يا زن با صرفه‏جويي، مقداري از نفقه را پس‏انداز كند، آنچه از نفقه زياد مي‏آيد متعلق به زن و مِلك اوست و شوهر حق پس گرفتن آن را ندارد ... .384

يادسپاري‏
كسي كه مال ندارد و مخارجي بر او واجب است مثل خرج زن و بچه، بايد كسب كند و براي كارهاي مستحب مانند وسعت دادن به عيالات و دستگيري از فقرا كسب كردن مستحب است.385

استفتائات‏
پرداخت نفقه و درآمد داشتن زن‏
در صورتي كه زن درآمد مُكفي داشته باشد، آيا شوهر مي‏تواند از پرداختن نفقه به همسر خود امتناع ورزد؟

باسمه تعالي؛ نفقه زن بر شوهر واجب است گرچه زن درآمد كافي داشته باشد.386

كسب حرام همسر
فرزند يا همسري كه پدر يا همسرشان كسب حرام دارند يا خمس مالشان را نمي‏پردازند، چه تكليفي دارند؟ چه از نظر خوردن و آشاميدن و چه از نظر نماز و روزه؟

باسمه تعالي؛ اگر چيزي كه مورد استفاده فرزند يا همسر مي‏باشد علم به حرام بودن آن ندارند تصرف جايز است، و اگر علم به حرام بودن دارند تصرف جايز نيست.387

دو. نفقه نزديكان و خويشان‏
1. طبق تفصيلي كه خواهد آمد بر مرد واجب است نفقه و مخارج پدر و مادر خود را و پدران و مادران آنان اگر چه بالاتر نيز روند، و فرزندان و نوه‏هاي خود را اگر چه پايين‏تر نيز روند[ مانند نبيره و نتيجه‏] بپردازد (مرد باشند يا زن، كوچك باشند يا بزرگ، مسلمان باشند يا كافر). و پرداخت مخارج به غير اينها از نزديكان بر انسان واجب نيست، اگر چه مستحب است بويژه به آنان كه از وي ارث مي‏برند.388

2. شرط وجوب پرداخت مخارج به نزديكان فقر و نياز آنان است، به اين معني كه فعلاً رزق و روزي خود را نداشته باشند. پس پرداخت نفقه به كسي كه فعلاً توانايي تأمين مخارج خود را دارد واجب نيست، اگر چه فقيري باشد كه رزق و روزي تمام سالش را نداشته باشد و گرفتن زكات و مانند آن برايش جايز باشد ... البته اگر كسي از نزديكان توانايي پيدا كردن كسب و كار مناسب با شأن خود را داشته و براي راحتي آن را رها كرده باشد، ظاهر اين است كه دادن نفقه به او واجب نيست.389

3. در وجوب پرداخت نفقه و مخارج به نزديكان، شرط است كه انسان پس از تأمين مخارج خود و همسر دائمي‏اش، توانايي پرداخت آن را داشته باشد ... .390

4. مخارج نزديكان مقدار معيّني ندارد، بلكه واجب است مخارج آنان را به مقدار كافي از خوراك، خورش، پوشاك و مسكن با ملاحظه حال، شأن، زمان و مكان - به همان‏گونه‏اي كه در مخارج همسر گذشت - بپردازد.391

5. نفقه و مخارج پدر بر فرزندش واجب است و نفقه فرزندانِ پدرش بر وي واجب نيست، زيرا آنان برادرانش هستند. و همچنين مخارج همسر پدرش بر او واجب نيست. و بر پدر نفقه فرزندش و فرزندان فرزندش - نه همسر فرزندش - واجب است.392

استفتا
تأمين معاش پدر و مادر
در چه صورت تأمين معاش پدر و مادر بر فرزند واجب است و اطاعت از آنها تا چه حدي لازم است؟

باسمه تعالي؛ اگر پدر و مادر نتوانند معاش خود را تأمين كنند بر فرزند واجب است نفقه آنها را بدهد. و لازم است اولاد كاري كه موجب اذيت والدين باشد انجام ندهند و بهتر است به صلاح انديشيهاي آنان احترام بگذارند.

سه. هديه دادن به خويشاوندان‏
1. هديه دادن به خويشاوندان مستحب است. آنان كساني هستند كه خداوند بزرگ دستور اكيد به رابطه با آنان را داده و نهي شديد از قطع رابطه با آنان را كرده است ... و شايسته‏تر به اين كار پدر و مادر هستند كه خداوند بزرگ دستور نيكي به آنان را داده است ... و از همه سزاوارتر مادر است كه نيكي به او و رابطه با وي بيشتر از پدر تأكيد شده است ... .393

2. برتري دادن برخي فرزندان بر برخي ديگر در هديه دادن جايز است، ولي كراهت دارد. و چه بسا اگر موجب فتنه انگيزي و دشمني و كينه مفسده آور باشد حرام شود، همان‏گونه كه ممكن است اگر مفسده‏اي نداشته و براي برخي فرزندان خصوصيتي باشد كه رعايت آن اولويت دارد، اين برتري دادن چه بسا ترجيح داشته باشد.394

پاورقي :
.371 توضيح المسائل، م 2412.
.372 توضيح المسائل، م 2413.
.373 توضيح المسائل، م 2414.
.374 توضيح المسائل، م 2415.
.375 افراد مؤمن و با عدالت.
.376 توضيح المسائل، م 2416.
.377 كار واجبي كه وقت انجام آن محدود و تنگ است.
.378 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 314، م 5.
.379 خدمتكار در صورتي واجب مي‏شود كه زن داراي حشمت و جلال و خودش از خادمداران بوده باشد. (تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 316، م 8.)
.380 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 315، م 8.
.381 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 319، م 19.
.382 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 317، م 12.
.383 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 318، م 14.
.384 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 317، م 11.
.385 توضيح المسائل، م 2053.
.386 استفتا.
.387 دفتر امام خميني: بخش استفتا.
.388 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 319، م 1.
.389 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 320، م 2.
.390 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 320، م 4.
.391 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 321، م 8.
.392 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 321، م 10.
.393 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 60، م 21.
.394 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 61، م 22.