پروفسور آنه ماري شيمل بي‏گمان يكي از اسلام شناسان مغرب زمين در قرن حاضر است . شيمل به مدد ذهن فعال و علاقه فراواني كه به مشرق زمين دارد، تتبعات فراواني در زمينه اسلام و فرهنگ مشرق زمين انجام داده است . 

آنچه در ادامه مي‏ آيد سخنراني خانم شيمل در مركز اسلامي هامبورگ است كه طي آن به چگونگي علاق‏مندي گوته به اسلام پرداخته است . گوته يكي از بزرگان ادبيات و فرهنگ غرب است كه علاقه‏مندي وي به اسلام و فرهنگ شرق يكي از وقايع نادر در جهان ادب به شمار مي‏رود . گوته، برخلاف مستشرقان كه شرق را موضوع مطالعه قرار داده‏اند، آن را طرف گفت و گو مي‏داند و فاصله ميان شرق و غرب را ناشي از عدم شناخت متقابل قلمداد مي‏كند . سخنان شيمل درباره رابطه گوته و اسلام بسيار جالب توجه مي‏نمايد . در اين جا گزيده‏اي از سخنان اين اسلام شناس شهير كه بهمن ماه سال گذشته رخ در نقاب خاك كشيد، تقديم مي‏گردد . شايد به خاطر آوريد كه حدود يك سال و نيم پيش گروهي از مسلمانان وايمار درباره مسلمان بودن گوته فتوايي صادر كردند . در اين فتوا عنوان شده بود، البته كاملا مشخص نيست گوته چه گفته است، اما از منظر روحي وي مسلمان بود و بايد مسلمان شناخته شود . فتواي مذكور پژوهش‏هاي فراواني را در ميان گوته‏پژوهان موجب شد و خانم كاتارينا ممسن (2) ، به عنوان يكي از پژوهشگران ديوان شرقي، اين موضوع را مورد بررسي قرار داد . قضاوت در اين زمينه ساده نيست . از اين رو، نخست‏بايد براي روشن شدن مطلب به اين موضوع بپردازيم كه روزگار گوته چه شرايطي داشت و وي براي فهم اسلام چه امكاناتي در اختيار داشته است؟
دنياي غرب سال‏هاي سال با دنياي اسلام در ارتباط بوده است . براي نخستين بار قرآن در سال 1143 ميلادي به زبان لاتيني در اسپانيا ترجمه شد و چهار صد سال بعد به همت لوتر در بازل انتشار يافت . موضوعات ارزشمند ديگري نيز از دنياي اسلام به دنياي غرب انتقال يافته است . رياضيات و اعداد حساب نجوم و طب . همان گونه كه مي‏دانيد آثار ابن سينا تا قرن هفدهم نيز در پزشكي اروپا مورد استفاده قرار مي‏گرفت و نيز موارد بسيار ديگري كه در زندگي امروز ما وارد شده‏اند و از آن انفكاك ناپذيرند . متاسفانه برخورد غرب با اسلام نقاط منفي نيز داشته است . در قرون سيزدهم و چهاردهم سعي شد از اسلام تصويري بدبينانه ارائه گردد . اين تصوير دشمن گونه با تصرف وين توسط عثماني‏ها در سال 1529 شدت يافت . در همين دوره تلاش‏هاي ديگري نيز براي شناخت و تعامل با مشرق زمين آغاز شد . سياحان، بازرگانان و اطباي مغرب زمين راهي بلاد مشرق گشتند و ارمغان سفر آنان سفرنامه‏هايي بود كه مشرق زمين را با فرهنگي اعجاب‏انگيز تصوير مي‏كرد . اگر بخش دوم ديوان شرقي گوته را بخوانيد، در مي‏يابيد كه گوته تا چه اندازه آشنايي‏اش با شرق را به اين سفرنامه‏ها مديون است . (3) يكي از اين سفرنامه‏ها را آدام اولئاريوس، سفير شلسويك هلشتاين در ايران، به رشته تحرير درآورده است . اولئاريوس، علاوه بر آن، كتاب گلستان سعدي را نيز براي اولين بار به زبان آلماني ترجمه كرد كه در سال 1654 در اختيار آلماني زبان‏ها قرار گرفته است . ترجمه گلستان شخصيت‏بزرگ آلماني گوتفريد هردر (4) را تحت تاثير قرار داده به گونه‏اي كه در توصيف اين اثر مي‏نويسد: گلستان زيباترين غنچه‏اي است كه مي‏تواند در بوستان يك پادشاه برويد .
«رابطه اروپا و مشرق زمين در قرن هجدهم‏»
قرن هجدهم و جنبش روشنگري تحولات تازه‏اي را موجب شد كه يكي از ثمرات آن آشنايي اروپاييان با زبان عربي و ديگر زبان‏هاي شرقي بود . از سوي ديگر، افسانه‏هاي هزار و يك شب به زبان‏هاي اروپايي ترجمه شد . اين اثر بعدها الهام بخش هنرمندان غرب در آثارشان گرديد و حتي تاثير آن را مي‏توان در هنر معماري نيز مشاهده كرد . از سوي ديگر، انگليسي‏ها در سال 1757 به اولين پيروزيشان در بنگال دست‏يافتند و متصرفات خود را در هندوستان گسترش دادند . كمپاني هند شرقي مركز «فورت ويليام‏» را براي پژوهش زبان‏هاي شرقي در كلكته گسترش داد . اين مؤسسه در شناخت ما از مشرق زمين بسيار موثر بود; چرا كه ترجمه بسياري از آثار فارسي و عربي را بدان مديون هستيم .
گوته كه دوران دانشجويي خود را در اشتراسبورگ مي‏گذراند، از افكار هردر بسيار متاثر شد; چرا كه هردر براي اولين بار او را متوجه مشرق زمين ساختند . در سال 1772 گوته بر آن مي‏شود، در تقابل با درام ولتر (5) ، نمايشنامه‏اي تنظيم كند . البته متاسفانه از اين اثر تنها دو بخش باقي مانده است .
اما بايد اين دو بخش را در آغاز فعاليت كاري گوته از جمله ارزشمندترين آثار وي به شمار آورد . گوته در آن روزگار 23 سال داشته و متاثر از شخصيت عظيم پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) بوده است . بدين سبب، قطعه‏اي بسيار زيبا سروده كه ما آن را امروزه «نغمه محمد (صلي الله عليه و آله و سلم)» مي‏ناميم . اين قطعه حالتي ديالوگ گونه دارد كه گفت و گويي است ميان حضرت علي (عليه السلام) و حضرت فاطمه (عليها سلام) . گوته در اين قطعه زيبا پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) را به رودي تشبيه مي‏كند كه سرچشمه‏اي بسيار كوچك دارد اما در مسير راه خود همه چشمه‏ها و رودها را با خود همراه مي‏سازد تا چون اقيانوسي بزرگ به سوي خداوند رهسپار گردد . ارائه چنين تصويري از پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) بسيار شگفت‏انگيز مي‏نمايد . البته اقبال لاهوري نيز اين شعر را به فارسي ترجمه كرده است; اما گوته و اقبال هيچ كدام نمي‏دانستند كه محدث بزرگ شيعي شيخ كليني در قرن دهم ميلادي و پيش از آن‏ها چنين تشبيهي را به كار برده است . در واقع گوته، بدون آن كه اين مطالب را در جايي خوانده باشد، همان مطالبي را بيان مي‏كند كه يك مسلمان به آن معتقد است .
بخش دوم نمايشنامه گوته به آيه 78 از سوره ششم قرآن باز مي‏گردد كه حضرت ابراهيم با مشاهده پرستندگان ماه و خورشيد و ستارگان مي‏فرمايد: اني لا احب الافلين:
اي قلب عاشق
خويش را به سوي آفريدگارت روانه‏ساز
اينك اي پروردگار من
تو را مي‏پرستم
تويي كه همگان را دوست داري
و آنان را عاشقي
تويي كه خورشيد و ماه و ستارگان را آفريدي
و زمين را و آسمان را و هستي را
كاملا روشن است كه گوته مفهوم اين نيايش را به زيباترين شكل از قرآن برداشت و از زبان حضرت محمد (صلي الله عليه و آله و سلم) بيان كرده است . شايد در اين جا اين پرسش مطرح گردد كه گوته چگونه به چنين دانشي درباره قرآن دست‏يافته است؟
گوته از سال 1772 به بعد نزديك به چهل سال از اين موضع دور بود تا اين كه در سال 1814 به شكلي مجدانه به تتبع در اين زمينه پرداخت . علت اين گرايش مشتاقانه در دوره پاياني عمر گوته چه بود؟
يكي از اين عوامل روزگار ناآرام مغرب زمين در آن دوره بود كه با جنگ‏هاي بناپارت در اروپا مقارن گشته بود به گونه‏اي كه گوته نيز خود در آغاز ديوان شرقي به اين نكته اشارت دارد و آرزو مي‏كند به شرق بگريزد و به سرزميني كه به تعبير او تنها ستارگان برفرازش باشند . (6)
يكي ديگر از عوامل گرايش گوته به شرق در اين دوره، آثار شرق‏شناس شهير اتريشي يوزف فرژاير فن هامر پورگشتال و به ويژه ترجمه او از ديوان حافظ است . پورگشتال كه در سال 1774 به دنيا آمده و به شرق‏شناسي پرداخته بود، با زبان‏هاي عربي و فارسي و تركي آشنايي داشت و مجله «مخزن الكنوز الشرقيه‏» (7) را كه نخستين مجله شرق‏شناسي اروپا به شمار مي‏رود، منتشر مي‏ساخت . هامر در سال 1814 ترجمه كاملي از ديوان حافظ به زبان آلماني ارائه كرد . از اين رو هجرت تازه گوته به شرق در اين سال به وقوع پيوست . از آن پس گوته كوشيد در خلال ماه‏ها و سال‏ها اثري بيافريند كه در ساير ملل نظير آن را كم‏تر مي‏توان مشاهده كرد .
همان گونه كه مي‏دانيد ديوان شرقي گوته بخش‏هاي مختلفي دارد: مغني نامه، حافظ نامه، عشق نامه، ساقي نامه و ... . هر يك از اين بخش‏ها نيز موضوعي خاص را بررسي مي‏كنند . اما نكته‏هاي كه قابل تامل است، به نحوه برداشت گوته از اشعار حافظ باز مي‏گردد . نحوه برداشت از اشعار حافظ در دنياي غرب دو گونه است: برخي چون پورگشتال معتقدند اشعار حافظ در توصيف عشق و شراب و ... مفاهيمي ظاهري دارند و از آن‏ها نمي‏توان مفهومي عرفاني استنباط كرد و برخي ديگر نيز كلام حافظ را كلامي نمادين مي‏دانند . گوته كليد اين موضوع را يافته است . گوته معتقد است‏براي فهم حافظ بايد شيوه بيانش را دريافت . او مي‏گويد: كلام چون نقاب است; البته نقابي كه گاه چهره زيباي معشوق را مي‏پوشاند و آن گاه كه حركت مي‏كند چشم‏هاي زيباي او از پس آن نمودار مي‏شود; به ديگر سخن، واژه موجودي تك‏بعدي نيست كه فقط بتوان از يك منظر آن را مشاهده كرد . موجودي اسرارآميز است كه بدان وسيله مي‏توان به حقيقتي متعالي دست‏يافت; و اين گونه است كه در لسان عرب مي‏گويند: «المجاز قنطره الحقيقه .»
گوته اين موضوع را از ميان اشعار حافظ دريافته است كه نشان از قريحه سرشار وي دارد . علاوه بر اين گوته از پند نامه عطار نيشابوري نيز در سرودن برخي از اشعار متاثر گرديده و همچنين معاشيق متدوال در ادبيات فارسي را ذكر كرده است . برداشت گوته از سخن سعدي در آغاز گلستان «در هر نفسي كه فرو مي‏رود ...» نيز بسيار جالب است:
خداي را سپاس گو وقتي تو را بساطت مي‏دهد در هر نفسي كه مي‏كشي
و نيز شكر گو آنگاه كه تو را مي‏فشرد وقتي بازدم مي‏نمايي
گوته شعر را به اين شيوه بيان مي‏كند كه نشان دهد زندگي داراي تضادهايي است كه جهتي يكسان ندارند و هر «دمي‏» در جهت عكس خود «باز دمي‏» را نيز به دنبال دارد . البته از نگاه اسلام شناسان نيز خداوند هم جمال دارد و هم جلال و اين دو صفت هر دو از مظاهر قدرت الاهي هستند . اگر از منظر عرفا به اين شعر بنگريم، اين شعر ما را به ياد «قبض‏» و «بسط‏» مي‏اندازد . گوته در بيان خود از واژه‏هاي فشرده شدن و بساطت‏يافتن استفاده كرده است تا بيان كند زندگي هم سنتز دارد و هم آناليز و اين دو بايد همگام باشند .
گوته در شعري ديگر نيز برداشتي بسيار زيبا از مفاهيم عرفان اسلامي دارد:
راز را مگو جز به خردمندان
چر كه تو را به سخره مي‏گيرند ...
و در ادامه مي‏سرايد:
بمير و بشو
گوته، بي آن كه بداند، با برداشت از اشعار حافظ تصوير شمع و پروانه را در اشعار خود ارائه مي‏دهد
«رسواي راز خلوتيان خواست كرد شمع
شكر خدا كه سر دلش در زبان گرفت‏»
و در واقع (مردن و شدن) به فناي في الله در عرفان اسلامي اشاره دارد .
گوته در بخش خلدنامه نيز به زنان بهشتي مي‏پردازد و در آن تصويري زيبا از حضرت فاطمه (عليها سلام) ارائه مي‏دهد . علاوه بر آن، در بخش «يادداشت‏ها و مقالاتي براي فهم بهتر ديوان‏» مطالبي ارزنده درباره شرق‏شناسي، تاريخ مشرق زمين و ادبيات و مردمانش ارائه مي‏دهد . برداشت او از شرق بسيار اعجاب‏انگيز است و حتي اطلاعات او مطابق آن چيزي است كه امروزه ما پس از مطالعات فراوان به آن دست‏يافته‏ايم . گوته از پيامبراني چون ابراهيم (عليه السلام) و عيسي (عليه السلام) و موسي (عليه السلام) ياد مي‏كند; اما نقطه اشتراك آن‏ها را در توحيد مي‏داند . اعتقاد به اصل توحيد در مركز توجه گوته قرار دارد و به همين سبب است كه او ادياني چو هندوييزم يا اديان مصر باستان را رد مي‏كند و درباره اسلام چنين مي‏سرايد:
اگر اسلام به معناي تسليم شدن در برابر خدا باشد،
ما همه در اسلام به دنيا مي‏آييم
و به اسلام مي‏ميريم
اين روشن‏ترين بيان گوته درباره اسلام است . برداشت گوته از دين تسليم بودن در برابر اراده مطلق خداوندي است و اين مهم‏ترين اصلي است كه يك انسان دين دار به آن معتقد است و همين اصل نيز گوته را مجذوب اسلام ساخته است . اين اسلامي است كه گوته شناخته و در بخش‏هاي مختلف ديوانش آن را تصوير كرده است كه راز آن نيز در وحدت و تسليم متبلور است; يعني وحدتي كه در تصاويري بي‏نهايت متجلي گشته است .
گوته در فاوست مي‏گويد:
زندگي را در تبلوري رنگارنگ مي‏يابم .
اگر گوته را شخصيتي متاثر و شيفته اسلام بدانيم، قضاوتي ناصواب نداشته‏ايم .
و اينك با شعري از گوته كه از آيه شريفه «و لله المشرق و المغرب‏» متاثر است، اين گفتار را پايان مي‏دهيم:
شرق از آن خدا است
غرب از آن خدا است
سرزمين‏هاي شمالي و جنوبي
در دستان لطيف او آرميده‏اند
زنان برگزيده
زنان را نبايد از ياد برد
آنان كه وفادار بودند و پاك
ليك تنها چهار تن از آنان را
به يقين مي‏دانيم كه به بهشت مي‏روند .
نخست زليخا (8) ، آن خورشيد زمين
كه به يوسف عشق مي‏ورزيد،
و اكنون بهشت از آن اوست،
به زينت مهر و وفا پرتو مي‏افكند .
و سپس آن هميشه بخشنده
كه آن شفاي والا را بزاد،
و در افسوس، در اندوهي تلخ
پسر را ديد كه بر صليب از دست رفت .
و سپس همسر محمد (صلي الله عليه و آله و سلم)
كه بهر همسرش رفاه و آسايش بساخت .
و به زمان زندگي،
خدا را پذيرفت، و ايمان را .
و سپس فاطمه ((عليها سلام)، آن پري
دخت پيغمبر، همسري پاك به كمال،
به زبان انگليسي، والاترين روح
در پيكري چون طلاي عسل (9) . 

پي‏نوشت:
1 . الفجر، سال شانزدهم، 10 سپتامبر 1999 م .
2 . خانم ممسن كه در حال حاضر استاد دانشگاه استانفرد كاليفرنيا است، كتابي با عنوان «گوته و اسلام‏» به رشته تحرير در آورده است .
3 . گوته در بخش دوم ديوان شرقي به سفرنامه‏هاي شاردن، اولئاريوس، ماركوپولو و ... اشاره مي‏كند .
4 . گوتفريد هردر Gottfried Herder انديشمند آلماني است كه كتاب‏هاي فراواني در زمينه ادبيات ملل و فرهنگ آن‏ها نوشته است .
5 . ولتر نويسنده فرانسوي در نمايشنامه‏اي به نام «محمد» به نقد كليسا پرداخته است .
6 . اولين شعر ديوان شرقي گوته «هجرت‏» نام دارد و گوته عنوان آن را از هجرت پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) اقتباس كرده است .
7 . نام آلماني مجله مخزن الكنوز الشرقيه كه بالاي آن آيه شريفه و لله المشرق و المغرب آمده بود، چنين است: . Fundgrubendes oriants
8 . در آموزه‏هاي ديني، آسيه همسر فرعون يكي از چهار زن برگزيده اهل بهشت است، نه زليخا!
9 . شعر از: ديوان شرقي - غربي گوته، ترجمه كورش صفوي .

نويسنده:پروفسور آنه ماري شيلم
منبع:مجله پرسمان