ابن عباس می گوید: معنی آن این است که ما توانائیم و به قولی: سعه و گسترش در نزد ما است، و یا رزق را بر مخلوقاتمان گسترش می دهیم، و یا اینکه زمین را وسعت دادیم و بالاخره اختلافات بسیاری که در آن روزها غامض و غیر قابل فهم به نظر می رسید مشاهده می شود.

ولی این را می دانیم که معنی ظاهری آیه این است که پروردگار توانای ما بنای آسمان را پیوسته وسعت می دهد، که با حقایق علمی هم مطابقت دارد.

این که زمین و کرات دیگر مواد اثیری پراکنده در فضا را به خود جذب می کنند،گویی همچون دستگاههای بزرگ پاکسازی هستند که پیوسته به رفت و روب فضا اشتغال دارند و همین سبب رشد و نمو دایمی آنان می شود. آسمان پیوسته در حال گسترش است گویی که روزی صورت کره واحدی داشته و در آن انفجار عظیمی صورت گرفته و پس از آن به گسترش ادامه داده و فاصله میان جرمهای آن پیوسته در حال افزایش بوده است و به گفته جورج گاموف، فضای محیط ما از میلیاردها کهکشان تشکیل شده که در حال گسترش سریع است.

در واقع جهان ما ساکن نیست، و معرفت پیدا کردن به این حقیقت، کلیدی برای معماهای جهان است. و اکنون جهان در حال انبساط و انقباض و گسترش دائمی قرار گرفته است. و مایه شگفتی آن که بنا بر آنچه گفته اند، هر چه از یکدیگر دورتر می شوند سرعت دور شدن آنها از یکدیگر افزایش پیدا می کند. و حالا این گسترش تا چه اندازه امتداد پیدا می کند و کجا متوقف خواهد شد؟ دانش همه اینها در نزد خدا می باشد ولی این گسترش عظیم بدون تدبیر و نگهبانی از جانب سلطان عالمی که توازن آن را حفظ می کند و به تدبیر امور آن می پردازد صورت پذیر نمی باشد.

و اما معماهای آسمانی هنوز بسیار است و امکان دارد با ساختن وسایل پیشرفته بعضی از این معماها گشوده شود و این آیات الهی به صورت بهتر شناسائی و خوبتر شناخته شوند.عدد کهکشانها قابل شمارش نیست و این مطلب از تصاویری که به وسیله دوربینهای نزدیک کننده آسمانی گرفته شده است آشکار می شود.

بنابراین اید، به معنی قدرت و قوت است همان گونه که در دیگر آیات قرآن نیز به این معنی آمده است و بعضی از مفسران به معنی نعمت هم ذکر کرده اند، اما در اینجا اشاره به قدرت کامله خداوند بزرگ در آفرینش آسمانها دارد. نشانه های این قدرت عظیم هم در عظمت آسمانها و هم در نظام خاصی که بر آنها حاکم است به خوبی آشکار می باشد. در اینکه منظور از إِنَّا لَمُوسِعُونَ (ما پیوسته وسعت می بخشیم) در اینجا چیست؟

در میان مفسران گفتگو است: بعضی آن را به معنی توسعه رزق از سوی خدا بر بندگان از طریق نزول باران دانسته اند، و بعضی آن را به معنی گسترش رزق از هر نظر می دانند، و بعضی نیز آن را به معنی غنی و بی نیازی خداوند تفسیر کرده اند، چرا که خزائن او آن قدر گسترده است که با اعطاء رزق به خلایق هرگز پایان نمی پذیرد و کم نمی شود. ولی با توجه به مسأله آفرینش آسمانها در جمله قبل و با توجه به کشفیات اخیر دانشمندان در مسأله گسترش جهان که از طریق مشاهدات حسی نیز تأیید شده است معنی لطیفتری برای آیه می توان یافت و آن اینکه خداوند آسمانها را آفریده و دائما گسترش می دهد.

علم امروز می گوید: نه تنها کره زمین، بر اثر جذب مواد آسمانی تدریجاً فربه و سنگینتر می شود، بلکه آسمانها نیز در گسترشند، یعنی ستارگانی که در یک کهکشان قرار دارند به سرعت از مرکز کهکشان دور می شوند، حتی سرعت این گسترش را در بسیاری از مواقع اندازه گیری کرده اند.

در کتاب مرزهای نجوم نوشته فردهویل می خوانیم: تندترین سرعت عقب نشینی کرات که تاکنون اندازه گیری شده نزدیک به 66 هزار کیلومتر در ثانیه است!، کهکشانهای دورتر در نظر ما به اندازه ای کم نورند که اندازه گیری سرعت آنها به سبب عدم نور کافی دشوار است، تصویرهایی که از آسمان برداشته شده آشکارا این کشف مهم را نشان می دهد که فاصله این کهکشانها بسیار سریعتر از کهکشانهای نزدیک افزایش می یابد. مرزهای نجوم ترجمه رضا اقصی ص 338 تا 340 نامبرده سپس به بررسی این سرعت در کهکشانهای  ابر سنبله و اکلیل و شجاع و غیر آن پرداخته و بعد از محاسبه، سرعتهای عجیب و سرسام آوری را در این ارائه می دهد. مرزهای نجوم ترجمه رضا اقصی ص 338 تا 340.

آقای جان الدر در این زمینه می گوید: جدیدترین و دقیقترین اندازه گیریها در طول امواجی که از ستارگان پخش می شود پرده از روی یک حقیقت عجیب و حیرت آور برداشته، یعنی نشان داده است مجموعه ستارگانی که جهان از آنها تشکیل می یابد پیوسته با سرعتی زیاد از یک مرکز دور می شوند، و هر قدر فاصله آنها از این مرکز بیشتر باشد بر سرعت سیر آنها افزوده می گردد، مثل این است که زمانی کلیه ستارگان در این مرکز مجتمع بوده اند، و بعد از آن از هم پاشیده، و مجموعه ستارگان بزرگی از آنها جدا و به سرعت به هر طرف روانه می شوند!

 دانشمندان از این موضوع چنین استفاده کرده اند که جهان دارای نقطه شروعی بوده است آغاز و انجام جهان، صفحات 74- 77 (با تلخیص).

ژرژگاموف در کتاب آفرینش جهان در این زمینه چنین می گوید: فضای جهان که از میلیاردها کهکشان تشکیل یافته در یک حالت انبساط سریع است، حقیقت این است که جهان ما در حال سکون نیست، بلکه انبساط آن مسلم است. پی بردن به اینکه جهان ما در حال انبساط است کلید اصلی را برای گنجینه معمای جهان شناسی مهیا می کند، زیرا اگر اکنون جهان در حال انبساط باشد لازم می آید که زمانی در حال انقباض بسیار شدیدی بوده است! آغاز و انجام جهان، صفحات 74- 77 (با تلخیص).

تنها دانشمندان فوق نیستند که به این حقیقت اعتراف کرده اند، افراد دیگری نیز این معنی را در نوشته های خود آورده اند که نقل کلمات آنها به درازا می کشد. جالب توجه اینکه تعبیر به إِنَّا لَمُوسِعُونَ (ما گسترش دهندگانیم) با استفاده از جمله اسمیه و اسم فاعل دلیل بر تداوم این موضوع است و نشان می دهد که این گسترش همواره وجود داشته، و هم چنان ادامه دارد، و این درست همان چیزی است که امروز به آن رسیده اند که تمام کرات آسمانی و کهکشانها در آغاز در مرکز واحدی جمع بوده (با وزن مخصوص فوق العاده سنگین) سپس انفجار عظیم و بی نهایت وحشتناکی در آن رخ داده، و به دنبال آن اجزای جهان متلاشی شده، و به صورت کرات درآمده، و به سرعت در حالت عقب نشینی و توسعه است.

اما در مورد خلقت زمین و تعبیر به ماهدون تعبیر لطیفی است که نشان می دهد خداوند زمین را با تمام وسائل استراحت برای زندگی انسانها ممهد و آماده ساخته است، زیرا ماهد از ماده مهد به معنی گاهواره و یا هر محلی است که برای استراحت آماده می کنند، چنین محلی باید آرام، مطمئن، محفوظ و گرم و نرم باشد و تمام این شرائط در کره زمین حاصل است.

به فرمان الهی از یک سو سنگها نرم و تبدیل به خاک شده، و از سوی دیگر صلابت کوه ها و پوسته سخت زمین آن را در برابر فشار جزر و مد مقاوم ساخته، از سوی سوم قشر هوایی که گرداگرد آن را فرا گرفته، هم حرارت خورشید را در خود نگه می دارد، و همچون لحاف بزرگی بر این بستر گسترده افتاده، و هم سپر نیرومندی است در برابر هجوم سنگهای آسمانی که آنها را به محض ورود به قلمرو زمین آتش زده، خاکستر می کند.

و به این ترتیب تمام شرائط آسایش از سوی خداوند برای پذیرایی از انسان که میهمان خدا در این کره خاکی است فراهم شده است. بعد از آفرینش آسمانها و زمین نوبت به موجودات مختلف آسمانی و زمین و انواع گیاهان و حیوانات می رسد و در این باره در آیه بعد می فرماید: ما از هر چیز دو زوج آفریدیم شاید شما متذکر شوید وَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ (ذاریات/49)

بسیاری از مفسران زوج را در اینجا به معنی اصناف مختلف دانسته، و آیه فوق را اشاره به اصناف مختلف موجودات این جهان می دانند که به صورت زوج زوج درآمده است، مانند شب و روز، نور و ظلمت، دریا و صحرا، خورشید و ماه، نر و ماده، و غیر اینها. ولی زوجیت در این گونه آیات می تواند اشاره به معنی دقیقتری باشد، زیرا واژه زوج را معمولا به دو جنس نر و ماده می گویند، خواه در عالم حیوانات باشد یا گیاهان، و هر گاه آن را کمی توسعه دهیم، تمام نیروهای مثبت و منفی را شامل می شود، و با توجه به اینکه قرآن در آیه فوق می گوید: مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ (از همه موجودات) نه فقط موجودات زنده، می تواند اشاره به این حقیقت باشد که تمام اشیاء جهان از ذرات مثبت و منفی ساخته شده، و امروز از نظر علمی مسلم است که اتمها از اجزاء مختلفی تشکیل یافته اند، از جمله اجزایی که دارای بار الکتریسته منفی هستند، و الکترون نامیده می شوند، و اجزایی که دارای بار الکتریسته مثبت هستند و پروتون نام دارند. بنا براین الزامی نیست که شی ء را حتما به معنی حیوان یا گیاه تفسیر کنیم، و یا زوج را به معنی صنف بدانیم باید توجه داشت که در عین حال هر دو تفسیر قابل جمع است.

ضمنا جمله لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ اشاره به این است که زوجیت و تعدد و دوگانگی در تمام اشیاء جهان، انسان را متذکر این معنی می کند که خالق جهان، واحد و یگانه است، زیرا دوگانگی از ویژگیهای مخلوقات است. در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا (ع) نیز به این معنی اشاره شده، آنجا که می فرماید: بمضادته بین الاشیاء عرف ان لا ضد له، بمقارنته بین الاشیاء عرف ان لا قرین له، ضاد النور بالظلمة، و الیبس بالبلل، و الخشن باللین، و الصرد بالحرور، مؤلفا بین متعادیاتها، مفرقا بین متدانیاتها، دالة بتغریقها علی مفرقها، و بتالیفها علی مؤلفها، و ذلک قوله وَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ؛ اشیاء جهان را متضاد آفریده، تا روشن شود برای او ضدی نیست، و آنها را با هم قرین ساخته، تا معلوم شود قرینی برای او نیست، نور را ضد ظلمت، و خشکی را ضد تری، و خشونت را ضد نرمش، و سرما را ضد گرما قرار داده، در عین حال اشیاء متضاد را جمع کرده و موجودات نزدیک بهم را از هم جدا نموده تا این جدایی دلیل بر جدا کننده و آن پیوستگی دلیل بر پیوند دهنده باشد، و این است معنی وَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ. توحید صدوق مطابق نقل نور الثقلین جلد 5 صفحه 130.

به هر حال جمله انّا لموسعون، ما پیوسته وسعت می بخشیم، به وضوح می رساند که خداوند، آسمانها را که با قدرت کامله اش آفریده است پیوسته گسترش می دهد و از آنجا که این مطلب در گذشته بر دانشمندان و مفسران روشن نبود، بسیاری این جمله را به معنی توسعه رزق از سوی خدا بر بندگان از طریق نزول باران، یا از طریق مختلف تفسیر کرده اند. و بعضی آن را به معنی غنا و بی نیازی خداوند می دانند که هر قدر بخشش و عطا کند از خزائن کاسته و کم نمی شود.

ولی با توجه به مسأله آفرینش آسمان ها در جمله قبل و با توجه به کشفیات اخیر دانشمندان در مسأله گسترش جهان که از طریق مشاهدات حسی نیز تأیید شده است معنی لطیف تری برای آیه می توان یافت و آن اینکه خداوند آسمان ها را آفریده و دائماً گسترش می دهد.

به این ترتیب به تفسیر روشنی در زمینه آیه فوق و گسترش آسمان ها پی می بریم که پرده از راز یکی از معجزات علمی قرآن بر می دارد. و این نکته نیز قابل توجه است که تعبیر (انا لموسعون) که در آن از جمله اسمیه اسم فاعل استفاده شده دلیل بر تداوم و استمرار است و نشان می دهد که این گسترش بطور مرتب ادامه دارد.

* * *

منبع :

تفسير نمونه، ج‏22، ص 378-374 و 372

تفسیر هدایت، ج14، ص60

منهج الصادقین، ح9، ص47